سایهآنلاین؛ تاریخ شاهد بوده است که بسیاری از زنان برجسته، با اکتشافات خود، زندگی ما را تغییر داده‌اند؛ از «ماری کوری» و تحقیقات پیشگام او درمورد «رادیواکتیویته» گرفته تا نقش کلیدی «کاتالین کاریکو» در توسعه فناوری mRNA مورداستفاده در واکسن‌های کووید-۱۹؛ اما درعین‌اینکه مشارکت زنان در حوزه علم‌وفناوری در دهه‌های اخیر روبه‌رشد بوده، برابری با مردان هنوز از واقعیت فاصله دارد. گزارش ۸ مارس ۲۰۲۳ رسانه Euronews به این‌موضوع می‌پردازد.
آمارها چه می‌گویند؟
براساس آخرین گزارش «اداره ثبت اختراع اروپا» (EPO)؛ «نرخ زنان مخترع» (WIR؛ شاخصی که سهم زنان را در بین تمام مخترعان در درخواست‌های سالانه ثبت اختراع مشخص می‌کند) از حدود دودرصد در اواخر دهه ۱۹۷۰، به بیش از ۱۳درصد در سال ۲۰۱۹ افزایش یافت. این گزارش که فعالیت‌های ثبت اختراع را در ۳۸ کشور عضو بررسی کرده است، نشان داد که برخی از کشورها و صنایع اروپایی، راه را به‌سوی «برابریِ بیشتر» پیش می‌برند؛ اما هنوز شواهد روشنی از تعداد مداوم و نامتناسب کمِ مخترعان زن وجود دارد. «آنتونیو کامپینوس»؛ رئیس «اداره ثبت اختراع اروپا» (EPO) در پیشگفتار این گزارش می‌نویسد: «زنان دانشمند درطول‌تاریخ از فرصت‌های برابر محروم بوده‌اند و در میان مخترعانی که در درخواست‌های ثبت اختراع نام‌گذاری شده‌اند، کمتر حضور دارند». علیرغم پیشرفت چشمگیر برخی جوامع قاره؛ شکاف بین مخترعان زن و مرد در اروپا، بیشتر از سایر نقاط جهان است؛ به‌ویژه درمقایسه‌با چندین کشور آسیایی که زنان در آنجاها نیروی اصلیِ نوآوری را تشکیل می‌دهند. در سال ۲۰۱۹ میانگین نرخ WIR اروپا (۱۳درصد) بالاتر از «ژاپن» (۹٫۵درصد)؛ اما کمتر از «ایالات‌متحده» (۱۵درصد) و به‌‌میزانی قابل‌توجه کمتر از «چین» (۲۶٫۸درصد) و «کره جنوبی» (۲۸٫۳درصد) بود. بااین‌حال، وقتی جوامع اروپایی را جداگانه بررسی می‌کنیم، تعداد کمی از آن‌ها هستند که «آسیا» را شکست می‌دهند.
زنان کدام کشورهای اروپا بیشتر اختراع می‌کنند؟
بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۹، بالاترین سطح WIR در «لتونی» (۳۰٫۶درصد)، «پرتغال» (۲۶٫۸درصد)، «کرواسی» (۲۵٫۸درصد)، «اسپانیا» (۲۳٫۲درصد) و «لیتوانی» (۲۱٫۴درصد) ثبت شده است. جالب اینکه: نرخ مخترع زنان در «اتریش» (۸درصد)، «آلمان» (۱۰درصد) و «هلند» (۱۱٫۹درصد) کمترین‌میزان بوده؛ بااینکه در بین ۱۰ کشور برتری هستند که بیشترین امتیاز را در EPO ثبت کرده‌اند. «شیمی» به‌عنوان بخشی از فناوری که زنان، بیشترین اختراع را در آن ایجاد می‌کنند، برجسته است و ۲۲درصد از پتنت‌ها را به‌خود اختصاص می‌دهد؛ یعنی چهاربرابر بیشتر از «مهندسی مکانیک» که کمترین نرخ WIR را داراست: ۵٫۲درصد. این‌مسئله را البته می‌توان با عوامل مختلفی توضیح داد؛ از اولویت‌های تحصیلی زنان برای شیمی و علوم زیستی گرفته تا «شرایط کار در بخش‌های مختلف اقتصادی و تأثیر آن بر تعادل کار و خانواده». بررسی‌های دوره‌ای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ نشان داده که در بخش شیمی، زنان بیشترین پتنت را در بیوتکنولوژی و داروسازی با WIR بالای ۳۰درصد ثبت کرده‌اند.
چرا مخترعان زن این‌قدر کم هستند؟
براساس‌این‌گزارش؛ مشارکت پایین زنان در ثبت اختراع تاحدزیادی به‌این‌واقعیت نسبت داده می‌شود که زنان «نسبت به مردان، با انتخاب سخت‌تری مواجه هستند»؛ به‌ویژه وقتی درپیِ حرفه‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) هستند. این واقعیت، زنان فارغ‌التحصیل حوزه STEM را «ابتدا از مشاغل تحقیقاتی و سپس از رده‌های بالای سازمان‌هایشان» فیلتر می‌کند که نهایتاً به آن‌ها اجازه می‌دهد اختراعات خود را ثبت کنند. داده‌ها نشان می‌دهد: زنانِ دانشگاهی با وجود بهره‌وری علمی مشابه؛ حدود «۴۰درصد کمتر» از مردان، درخواست ثبت اختراع ارسال می‌کنند. به‌همین‌ترتیب، وقتی صحبت از اختراعاتی می‌شود که هم در نشریات علمی توصیف و هم ثبت اختراع شده‌اند، احتمال کمتری هست که زنان به‌عنوان «نویسندگان نشریات مربوطه» (نسبت به مردان نویسنده همکارشان) معرفی شوند.
اختراعات زنان، از کجا می‌آیند؟
برپایه آمار؛ دانشگاه‌ها و سازمان‌های تحقیقاتی دولتی (PROs)؛ ازجمله بیمارستان‌ها، سازمان‌های غیرانتفاعی و آژانس‌های دولتی، بدون‌توجه به حوزه فناوری، سهم بالایِ ثبت اختراع زنان (۱۹٫۴درصد) را درمقایسه‌با شرکت‌های خصوصی (۱۰درصد) دارند. این نشان می‌دهد که هرچه نقش دانشگاه‌ها و نهاد‌های دولتی در ثبت اختراع بیشتر باشد، سهم زنان ثبت‌کننده اختراع نیز بیشتر خواهد بود. به‌گمانِ EPO؛ این شاید به‌این‌دلیل است: «ترجیح زنان کار در دانشگاه‌ها و مشاغلی‌ست که شرایط کاری و اجتماعی با تعصب جنسیتی کمتری نسبت به شرکت‌های نوپا و بخش خصوصی ارائه می‌دهند».
چرا به افزایش مشارکت زنان در صنعت نوآوری نیاز داریم؟
تحقیقات نشان داد: حق ثبت اختراع زنان، بیشتر بر «مشکلات سلامتی زنان»؛ و اختراع مردان بر روی «موارد خاص مردان» متمرکز است؛ و با سابقه طولانیِ اختراعات تحت‌سلطه مردان، جامعه ممکن است بسیاری از کالاها، داروها و خدمات طراحی‌شده «توسط زنان برای زنان» را از دست بدهد. ضمناً به‌طورخاص برای زنان، شکاف ثبت اختراع نیز به‌معنای درآمد کمتر است؛ زیرا داده‌ها نشان می‌دهند که درآمد محققان، به‌شدت با مشارکت آن‌ها در ثبت اختراع مرتبط است. «کامپینوس» دراین‌باره گفت: «افزایش مشارکت زنان در علم، یک چالش بزرگ برای اروپا باقی می‌ماند که باید به آن پرداخته شود و همچنین یک عامل کلیدی در پایداری و رقابت آینده آن است».
مصطفی رفعت