سایه‌آنلاین؛ اپیدمیِ دخانیات، یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات بهداشت عمومی‌ست که جهان تاکنون با آن مواجه بوده و سالانه بیش از هشت‌میلیون‌نفر را می‌کشد؛ ازجمله حدود ۱٫۲میلیون‌نفر را دراثرِ قرارگرفتن درمعرض دود سیگار! همه اشکال تنباکو «مضر» هستند و هیچ سطح «امنی» درمورد قرارگرفتن درمعرض تنباکو وجود ندارد. سیگارکشیدن، رایج‌ترین شکل مصرف تنباکو در سراسر جهان است. سایر محصولات تنباکو عبارت‌اند از قلیانی، محصولات بدون دود (به‌شکل جویدنی یا انفیه)، سیگاریلو (کوچک‌تر از سیگارهای معمولی و معمولاً بدون فیلتر که برای دود‌کردن و نه استنشاق به‌کار می‌روند)، دستی (خودِ شخص آن‌را رول یا با سیگارپیچ آماده می‌کند)، پیپ، بیدی (سیگاری نازک که با پوسته تنباکو پُر می‌شود و در برگ درخت خرمالوی سیاه‌چوب می‌پیچند)، کرتک (سیگارهای بدون فیلتر با منشأ اندونزیایی با ترکیبی از تنباکو، میخک و طعم‌های دیگر) و برگ. گزارش به‌روزشده WHO در می ۲۰۲۳ آورده است که بیش از ۸۰درصد از ۱٫۳میلیارد مصرف‌کننده دخانیات در جهان، در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی می‌کنند؛ دو جغرافیایی که بار بیماری و مرگ ناشی از دخانیات در آن‌ها سنگین‌ترین نیز است.
در سال ۲۰۲۰، بیش از ۲۲درصدِ جمعیت جهان (۳۶٫۷درصدِ کل مردان و ۷٫۸درصدِ کل زنان) از دخانیات استفاده می‌کردند؛ آن‌هم با علم به‌این‌واقعیت که: تنباکو، نیمی از مصرف‌کنندگان خود را می‌کُشد! مصرف دخانیات با انحراف مخارج خانوار از نیازهای اولیه مانند غذا و سرپناه، در گسترش «فقر» نقش دارد. هزینه‌های اقتصادی مصرف دخانیات، قابل‌توجه بوده و شامل هزینه‌های بالایِ مراقبت‌های بهداشتی برای درمان بیماری‌های ناشی از مصرف آن‌ها و نیز سرمایه انسانی ازدست‌رفته ناشی از عوارض و مرگومیر ناشی از دخانیات می‌شود. گزارش ۶ دسامبر ۲۰۲۲ مجموعه Expose Tobacco که به‌عنوان ناظر جهانی صنعت تنباکو و تقویت سیاست‌های بهداشتی برای نجات جان انسان‌ها فعالیت دارد، اعلام کرده که هر‌سال، جهان به‌دلیل استفاده از دخانیات، حدود ۱٫۸تریلیون‌دلار خسارت اقتصادی را متحمل می‌شود. دراین‌گزارش می‌خوانیم: بررسی آماریِ ۴۴ کشور بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۵ نشان داده که این‌کشورها از تقریباً ۱٫۲ تا ۱۳درصدِ کل هزینه‌های بهداشتی خود را صرف بیماری‌های ناشی از مصرف سیگار کرده‌اند. بیماری‌های ناشی از دخانیات و مرگ‌های زودرس نیز با تأثیر بر نیروی کار، بر اقتصادها اثر منفی می‌گذارد. طبق گزارش «سازمان جهانی بهداشت» (WHO)؛ تخمین زده شده که ۱۲درصد از مرگومیر در میان بزرگ‌سالان در سن کار در سراسر جهان، ناشی از بیماری‌های متأثر از دخانیات است. البته دراین‌میان تنها مصرف‌کننده مستقیم، فردِ متضرر نخواهد بود و اطرافیان او نیز دراین‌فاجعه سهیم‌اند؛ آن‌هم به‌خاطر قرارگرفتن درمعرضِ «دود دست‌دوم!» یعنی دود حاصل از سوختنِ سیگار یا سایر فراورده‌های تهیه‌شده از تنباکو. بیش از ۴۰۰۰ ماده شیمیایی در دود تنباکو شناسایی شده است و سطح امنی از قرارگرفتن درمعرض دود دست‌دومِ تنباکو وجود ندارد. براساس شواهد علمی؛ «اجلاس اعضای کنوانسیون چارچوب سازمان جهانی بهداشت درمورد کنترل دخانیات» (WHO FCTC) به‌این‌نتیجه رسیده است که محیط‌های ۱۰۰درصد عاری از دود، تنها راه اثبات‌شده برای محافظت کافی از سلامت افراد در برابر اثرات مضر دود دست‌دوم است.
یکی از اقدامات کلیدی برای کاهش تقاضای تنباکو، استفاده از «هشدار سلامت تصویری» است؛ هشدارهای بهداشتیِ تصویری یا گرافیکی بزرگ؛ ازجمله «بسته‌بندی ساده با پیام‌های مستقیم» برای متقاعدکردن سیگاری‌ها که با سیگارنکشیدن در داخل خانه یا محیط‌های جمعیِ دیگر، محافظ سلامت افراد غیر‌سیگاری بوده؛ یا به رعایت قوانین ممنوعیت سیگار، پایبندیِ بیشتری نشان دهند. مطالعات نشان می‌دهد که هشدارهای تصویری به‌میزانِ قابل‌توجهی آگاهی مردم را از مضرات مصرف دخانیات افزایش می‌دهد. کمپین‌های رسانه‌های جمعی می‌توانند با ترویج حمایت از افراد غیر‌سیگاری و با متقاعدکردن سیگاری‌ها به ترک مصرف دخانیات، تقاضا برای دخانیات را کاهش دهند. اقدام مؤثرِ دیگر، اِعمالِ ممنوعیت تبلیغات تنباکو و مشتقات آن است؛ یک ممنوعیت جامع، انواع تبلیغات مستقیم و غیرمستقیم را دربرمی‌گیرد: اَشکال مستقیم شامل تبلیغات در تلویزیون، رادیو، نشریات چاپی و بیلبوردها و پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی‌ست؛ اشکال غیرمستقیم نیز شامل اشتراک‌گذاری برند، گسترش برند، توزیع رایگان، تخفیف، نمایش‌دادنِ محصولات در ویترین، حمایت‌های مالی و فعالیت‌های تبلیغاتی‌ست که به‌عنوان برنامه‌های مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها ظاهر می‌شوند. با جلوگیری از این‌گونه تبلیغات متنوع می‌توان در مسیر بهبود شرایط، گام‌هایی مؤثر برداشت. «مالیات بر تنباکو» نیز مقرون‌به‌صرفه‌ترین راه برای کاهش مصرف دخانیات و هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی؛ به‌ویژه بین جوانان و افراد کم‌درآمد است که در بسیاری از کشورها باعث افزایش درآمد می‌شود. افزایش مالیات باید به‌اندازه‌ای باشد که قیمت‌ها را بالاتر از رشد درآمد قرار دهد؛ مثلاً افزایش ۱۰درصدیِ قیمت تنباکو باعث کاهش مصرف دخانیات در جوامع پردرآمد حدود «چهاردرصد»؛ و در جوامع کم‌درآمد و با درآمدِ متوسط حدود «پنج‌درصد» می‌شود. البته باید درنظر داشت: اجتناب مالیاتی (مشروع) و فرار مالیاتی (غیرقانونی)، اثربخشیِ سیاست‌های کنترل دخانیات (به‌ویژه مالیات‌های بالاتر بر تنباکو) را تضعیف می‌کند. صنعت دخانیات و دیگران، اغلب استدلال می‌کنند که مالیات بالای محصولات دخانی منجر به فرار مالیاتی می‌شود؛ بااین‌حال، تجربه بسیاری از کشورها نشان داده که تجارت غیرقانونی می‌تواند باموفقیت رصد شود؛ به‌ویژه وقتی مالیات و قیمت دخانیات افزایش یابد. یکی از روش‌ها برای کاهش مصر، تبلیغ و حمایت در بحث «ترک دخانیات» است. هنگامی‌که مصرف‌کنندگان دخانیات، از خطرات آن آگاه شوند، بیشترشان تمایل به تَرک دارند؛ بااین‌حال، نیکوتینِ موجود در محصولات تنباکو اعتیادآور است و بدون حمایتِ قطعی، تنها چهاردرصد از مصرف‌کنندگانی که تلاش می‌کنند مصرف دخانیات را کنار بگذارند، موفق خواهند شد. حمایت حرفه‌ای و داروهای مرتبط با ترَک (انواع ثابت‌شده) می‌تواند شانس مصرف‌کننده را در «ترکِ موفقیت‌آمیز»، بیش از «دوبرابر» کنند.
یکی از نگرانی‌ها درمورد مصرف‌کنندگان دخانیات، محصولات جدید و نوظهور نیکوتین و تنباکو هستند که شاهد رواج آن‌ها هستیم. محصولات تنباکوی گرم‌شده (HTPs؛ که طوری طراحی شده‌اند تا تنباکو را تا رسیدن به دمای کافی برای آزادسازی بخار، بدون سوزاندن یا تولید دود، گرم کنند) ازآن‌‌جمله‌اند که به‌رغمِ تبلیغاتِ فراوان که افراد را درمعرض سموم کمتری قرار می‌دهند؛ مانند سایر محصولات تنباکو، ذاتاً سمی و حاوی مواد سرطان‌زا هستند. هنگام تنظیم خط‌مشی‌ها باید با آن‌ها مانند هر محصول دخانیِ دیگر رفتار شود. آن‌ها آئروسل‌هایِ (نامی که به سوسپانسیون ذرات جامد یا قطره‌های مایع در گاز اطلاق می‌شود) حاویِ نیکوتین و مواد شیمیاییِ سمی را با گرم‌کردن تنباکو یا فعال‌کردن دستگاه حاویِ تنباکو، تولید می‌کنند. آئروسل‌ها توسط کاربران طی فرآیند مکیدن یا کشیدن توسط ابزارَش، استنشاق می‌شوند. آن‌ها حاوی ماده بسیار اعتیادآورِ نیکوتین و مواد افزودنیِ غیر‌تنباکو بوده و اغلب طعم‌دار می‌شوند. در سال‌های اخیر، HTPها به‌عنوان محصولاتی با مضرات کاهش‌یافته تبلیغ شده‌اند که می‌توانند به افراد در ترک سیگار معمولی کمک کنند؛ درحالی‌که کاربران را درمعرض انتشارات سمومی قرار می‌دهند که بسیاری‌ازآن‌ها باعث سرطان می‌شوند؛ هرچند درحال‌حاضر شواهد کافی وجود ندارد که نشان دهد آن‌ها نسبت به «سیگارهای معمولی» مضرتر هستند. البته اکنون شواهد کافی درمورد اثرات انتشارات دست‌دوم تولیدشده توسط HTP نیز وجود ندارد؛ اما انتشار این‌محصولات، حاوی مواد شیمیاییِ مضر و بالقوه مضر است. سیستم‌های تحویل الکترونیکی نیکوتین (ENDS) و سیستم‌های تحویل الکترونیکی غیر‌نیکوتینی (ENNDS) که معمولاً به‌عنوان «سیگارهای الکترونیکی» شناخته می‌شوند، مایعی را برای ایجاد یک آئروسل گرم می‌کنند که توسط کاربر استنشاق می‌شود. این‌ها شاید حاوی نیکوتین باشند یا نباشند. مواد تشکیل‌دهنده اصلیِ محلول ازنظر حجمی «پروپیلن گلیکول»؛ با یا بدون «گلیسرول» و مواد طعم‌دهنده هستند. «سیگارهای الکترونیکی»، حاوی تنباکو نیستند؛ اما برای سلامتی مضر بوده و «بی‌خطر» به‌شمار نمی‌روند؛ بااین‌حال، هنوز خیلی‌زود است که پاسخ روشنی درمورد تأثیرات طولانی‌مدت استفاده از آن‌ها یا قرارگرفتن درمعرض آن‌ها ارائه کنیم. این سیگارها به‌ویژه وقتی توسط کودکان‌ونوجوانان استفاده می‌شود، خطرناک است. نیکوتین، بسیار اعتیادآور است و باید توجه داشت که مغز افراد، تا اواسط ۲۰سالگی رشد می‌کند. استفاده از ENDS، خطر بیماری قلبی و اختلالات ریوی را افزایش می‌دهد. آن‌ها همچنین خطرات قابل‌توجهی برای زنان باردار مصرف‌کننده دارند؛ زیرا می‌توانند به جنین درحال‌رشد آسیب برسانند. تبلیغات، بازاریابی و ترویج ENDS ازطریق کانال‌هایی که به‌شدت به اینترنت و رسانه‌های اجتماعی متکی هستند، این‌روزها به‌سرعت رشد کرده و بیشترِ بازاریابیِ پیرامون این‌محصولات، نگرانی‌‌هایی را درمورد ادعاهای فریبنده سلامت، اثربخشیِ قطع مصرف و هدف‌قراردادن جوانان (به‌ویژه بااستفاده‌از طعم‌دهنده‌ها) ایجاد کرده است. کارشناسان WHO معتقدند که تازمانی‌که شواهد کافی دردسترس نباشد و جامعه بهداشت عمومی نتواند بر اثربخشیِ آن محصولاتِ خاص توافق کند، ENDS/ENNDS نباید به‌عنوان کمکی برای «تَرک» تبلیغ شوند. درمواردی‌که ENDS و ENDS ممنوع نمی‌شوند، طبق توصیه WHO؛ محصولات باید مطابق با چهار هدف کلیدی تنظیم شوند:
- جلوگیری از شروع ENDS/ENNDS توسط غیر‌سیگاری‌ها، خردسالان و گروه‌های آسیب‌پذیر؛
- به‌حداقل‌رساندن مخاطرات برای کاربران این‌محصولات و محافظت از غیرکاربران از قرارگرفتن درمعرض انتشار آن‌ها.
- جلوگیری از ادعاهای بهداشتی اثبات‌نشده درمورد ENDS/ENNDS؛
- محافظت از کنترل دخانیات برابر تمام منافع تجاری و سایر منافع اختصاصی مرتبط با ENDS/ENNDS؛ ازجمله منافع صنعت تنباکو
پیش‌بینی می‌شود جهان طی سال‌های آینده شاهد تغییراتی آهسته درزمینه سیگارکشیدن باشد؛ البته جز «اندونزی» که پیش‌بینی شده تا ۲۰۳۰، شاهد افزایش یک‌میلیون‌نفر به جمعِ سیگاری‌هایش باشد. در «هند، اندونزی، آمریکا، روسیه، ژاپن، آلمان و فرانسه» شاهد کاهشِ دو تا چهار‌میلیون‌نفریِ سیگاری‌ها بین سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۳۰ خواهیم بود. درحال‌حاضر اما اوضاع مطلوب نیست؛ اکنون وقتی صحبت از «خرید سیگار» به‌میان می‌آید، بزرگ‌سالان آمریکایی از بزرگ‌ترین خرج‌کنندگان هستند. سرانه آن‌ها حدود ۳۶دلار در سال برای «سیگار برگ» است؛ جلوتر از آن‌ها فقط لبنانی‌ها قرار دارند که در سال گذشته میلادی (۲۰۲۲)، تقریباً ۳۷دلار به‌ازای هر‌نفر برای «سیگار برگ» هزینه کردند. سایرِ شرکا که دوست دارند برای «سیگارهای گران» هزینه کنند، قطری‌ها، لوکزامبورگی‌ها، ایسلندی‌ها، سوئیسی‌ها و بریتانیایی‌ها هستند.
مقیاس فاجعه انسانی و اقتصادی که تنباکو تحمیل می‌کند تکان‌دهنده است؛ اما قابل‌پیشگیری‌ست. صنعت تنباکو می‌جنگد تا خطرات محصولات خود را پنهان کند؛ اما نهادهایی نظیرِ WHO درحال‌مقابله با آن هستند. در سال ۲۰۰۳، کشورهای عضو WHO به‌اتفاق‌آراء کنوانسیون چارچوب WHO درمورد کنترل دخانیات (WHO FCTC) را تصویب کردند که از سال ۲۰۰۵ به‌اجرا درآمده و درحال‌حاضر ۱۸۲ حزب دارد و بیش از ۹۰درصدِ جمعیت جهان را پوشش می‌دهند. در سال ۲۰۰۷ این نهاد، یک روش مقرون‌به‌صرفه علمی را برای افزایش مقیاس اجرای مقررات کاهش تقاضای اصلی سازمان جهانی بهداشت FCTC در جهان معرفی کرد؛ MPOWER که شش معیار دارد:
– نظارت بر مصرف دخانیات و سیاست‌های پیشگیری
– محافظت از مردم در برابر استعمال دخانیات
– کمک برای ترک استعمال دخانیات
– هشداردادن درمورد مضرات دخانیات
– اجرای ممنوعیت تبلیغات، ترویج و حمایت از دخانیات
– افزایش مالیات بر تنباکو
مصطفی رفعت
