سایه‌آنلاین؛ شاید شنیده باشید که «به‌زودی زمین را بیش از ظرفیتش مملو از جمعیت خواهیم کرد!» یا برعکس؛ «سقوط جمعیت، اقتصاد جهانی را از بین می‌برد!» کدام نظریه صادق است و کدام را باید باور کنیم؟ گزارش ۱۱ ژانویه ۲۰۲۳ «صندوق جمعیت سازمان ملل متحد» (UNFPA) با این جملات آغاز می‌شود و درادامه می‌افزاید: بیایید با واقعیت‌ها شروع کنیم! جمعیت جهان، درحال‌رشد است و انتظار داریم که برای دهه‌های آینده به رشدش ادامه دهد؛ درعین‌حال، رشد ما کُند می‌شود: بچه‌های کمتری به‌دنیا می‌آوریم، سن‌وسالمان بالاتر می‌رود، به‌تعداد بی‌سابقه، مهاجرت می‌کنیم و «روندِ نفوس» کشورها و مناطق را نیز تغییر می‌دهیم … همه این‌ها باعث تشدیدِ چالش نه‌چندان‌جدیدِ جمعیتی می‌شود! جدا از همه مسائلی که توازنِ جمعیت را در بعضی از جوامع به‌هم زده و مانعِ افزایشِ آن شده و می‌شوند، بحث‌وجدل‌های فمینیستی نیز وارد کارزار شده‌اند که اگرچه تازه نیستند و مدت‌هاست جریان دارند؛ اما طیِ سال‌های اخیر، شیوع و نفوذ بیشتری یافته و به آنچه «پیریِ جوامع» اطلاق می‌شود؛ دامن زده‌اند. معرفیِ کشورهایِ با بالاترین و پایین‌ترین نرخ پیشگیری از بارداری را در گزارش این نهاد باعنوانِ «معنایِ زندگی در دنیای هشت‌میلیاردنفری» را از نظر می‌گذرانیم.
آسیا و آفریقا محرکِ رشد جمعیت جهان هستند و در دهه‌های آینده نیز این‌روند ادامه خواهد یافت. در نیمه دوم این قرن، جنوب صحرای آفریقا به پرجمعیت‌ترین منطقه تبدیل خواهد شد. درهمین‌حال، با کاهش باروری و پیرشدن جمعیت، جمعیت برخی کشورها (به‌ویژه اروپای شرقی) درحال‌کاهش است. برخی کشورها؛ ازجمله بسیاری از ثروتمندترین جوامع جهان، سریع‌تر از میانگین جهانی پیر می‌شوند. درهمین‌حال، بسیاری از کشورها؛ ازجمله فقیرترینِ آن‌ها تا چنددهه آینده به رشدِ جمعیتیِ خود ادامه خواهند داد. این‌ها کشورهایی با جمعیت نسبتاً جوان هستند و برخی‌ازآن‌ها (اما نه همه) همچنان نرخ باروری بالایی دارند. پیش‌بینی رایج درباره روند جمعیت جهان چنین است: قبل از پایان قرن، رشد جمعیت (بدون تغییر یا با اندکی تغییر) به بیش از ۱۰میلیارد‌نفر خواهد رسید. نرخ باروری نیز به کاهش ادامه خواهد داد. سهم بیشتری از جمعیت، بالایِ۶۵سال خواهند داشت (با پتانسیل زندگیِ طولانی‌تر و سالم‌تر از همیشه)؛ و حتی بیشترِ آن‌ها، در کشورهای با درآمد کم و متوسط‌به‌پایین زندگی خواهند کرد. همان‌طورکه سمتِ آینده پیش می‌رویم، پیش‌بینی‌ها می‌گویند که چندنفر از ما با دسترسی به اطلاعاتی که برای انتخاب‌های شخصی و آینده خود به آن‌ها نیاز داریم، از «حق استقلال بدنیِ» خود به‌طورکامل آگاه و بهره‌مند خواهیم شد؟ چه‌تعداد از ما آنچه را برای تحقق‌یافتنِ پتانسیل‌های سلامتی و طول عمر نیاز داریم و حتی با بالارفتن سن، مستقل و انعطاف‌پذیر باقی می‌مانیم، به‌دست خواهیم آورد؟ فراترازخود و در نگاهی توسعه‌یافته با لحاظِ سود جمعی، برای مقابله با تغییرات اقلیمی که همه دست‌کم هشت‌میلیاردنفر کنونی را تهدید می‌کند و به‌ویژه ساکنینِ فقیرترین کشورها که اتفاقاً اگرچه کمترین سهم را در‌این‌مشکل داشته‌اند؛ اما درحال‌حاضر بدترین اثراتِ آن‌را تجربه می‌کنند، چه خواهیم کرد؟ اعداد‌وارقامِ در آمارها به‌تنهایی جواب ما را نمی‌دهند؛ اما توجه به واقعیات پنهانِ موجود در آن‌ها می‌تواند منش و انتخاب‌هایِ سیاستیِ ما را که امروز باید انجام دهیم، مشخص کند. مانند هرچیز دیگرِ مربوط به انسان، «نرخ جمعیت» نیز این‌روزها یک امرِ فَرافردی‌ست و این‌نرخ؛ چه درحال‌افزایش و چه درحال‌سقوط، اغلب برای اتخاذِ تصمیم‌ها و اِعمال سازوکارهایی استفاده می‌شود که بر روندهای اقتصادی و سیاسیِ جوامع در سطح داخلی و خارجی تأثیر می‌گذارد؛ مثلاً جنبش‌های مدنی در مواردِ مربوط به حقوق زنان که بر شخصی‌سازیِ حق باروری تأکید دارند را رهبری کند یا نیروهای کار اجباریِ کم‌درآمد را به‌مثابه برده‌داریِ مدرن از جوامع فقیر جمع‌‌آوری و به جوامع غنی هدایت کند. برنامه‌های گوناگونِ نژادپرستانه، قوم‌ستیزی، بیگانه‌هراسی و … را نیز می‌توان متأثر از این‌جریان، طرح‌ریزی کرد. یکی از نگرش‌های رایج در جهان سرمایه‌داری بر همین اصل استوار است: فقرا با تولیدِ‌مثلِ بیشتر، به افزایشِ تولید و خدمات کمک می‌کنند (به‌ازایِ بهره حداقلی از امتیازات) و درعوض، رفاه عده‌ای محدود نه‌تنها تأمین می‌شود؛ بلکه سطوح بهره‌مندی از آن نیز گسترش می‌یابد. عمده منابع زمین نیز به‌جهتِ رضایت همان جمعیت معدود، هزینه می‌شود. به‌همین‌علت شاید بهتر آن‌است‌که در تبیینِ سیاست‌ها و ترویج نگرش‌های جمعیتی و موارد مربوط‌به‌آن، با نگاهی فراگیرتر وارد عمل شویم. ۱۱ جولای «روز جهانی جمعیت» است و امسال، «سازمان ملل» بر موضوع «برابری جنسیتی» تمرکز کرده و تأکید دارد باوجوداینکه زنان و دختران، ۲۹٫۷درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، صدای آن‌ها اغلب در بحث‌های مربوط به جمعیت‌شناسی نادیده گرفته می‌شود. گزارش وضعیت جمعیت جهان در سال ۲۰۲۳ «صندوق جمعیت سازمان ملل» نشان می‌دهد که چگونه پویاییِ جمعیت (چه ازنظر افزایشی بیش‌ازحد و چه ازنظر کاهشیِ نگران‌کننده) اغلب به‌عنوان علت اصلی بسیاری از چالش‌های امروزی ذکر می‌شود و اگرچه آن‌ها مهم هستند؛ اما خطر ساده‌سازیِ بیش‌ازحد نیز وجود دارد؛ مثلاً ازآنجا‌که نیمی از کُل گازهای گلخانه‌ایِ جهان، از ۱۰درصدِ ثروتمندترین جوامع منتشر می‌شود، گفتنِ این حرف که افزایش آلاینده‌ها عمدتاً به‌دلیل رشد جمعیت است، دشوار می‌نماید. درعین‌حال، محققان هشدار داده‌اند که چنین استدلال‌هایی می‌تواند دلالت بر این داشته باشد که «باروری» مشکلی‌ست که باید حل شود و به‌نوبه‌خود «تقلیلِ بدن زنان به میدان‌های جنگ سیاسی»؛ بنابراین، آن‌ها خواستار تغییر در روایت‌اند تا کشورها ضمنِ تطبیق با تغییرات جمعیتی به‌جای تلاش برای کنترل آن، بیشتر بر روی ایجاد انعطاف‌پذیریِ جمعیتی تمرکز کنند؛ که این، شامل اتخاذ رویکرد عدالت جنسی و تولیدمثل است. داده‌های ارائه‌شده ازسویِ پلتفرم UNFPA به تفاوتِ نرخ‌های «پیشگیری از بارداری» در سراسر جهان اشاره دارد و به ما نشان می‌دهد: درحالی‌که کشورهایی با بیشترین سهم زنان ۱۵ تا ۴۹ساله را در امرِ پیشگیری از بارداری دارند عبارت‌اند از «فنلاند» (۷۹درصد)، «سوئیس» و «کانادا» (۷۳درصد)، «بریتانیا» (۷۲درصد) و «چین» (۷۱ درصد)؛ در سطح منطقه‌ای اما این آمریکای لاتین و کارائیب هستند که در صدر قرار می‌گیرند (با متوسط نرخ پیشگیری از بارداریِ ۵۹درصد) و پس‌ازآن، آسیا و اقیانوس آرام (۵۴درصد). اروپای شرقی و آسیای مرکزی (۴۶درصد)، شرق و جنوب آفریقا (۳۶درصد)، جوامع عربی (۳۴درصد) و غرب و آفریقای مرکزی (۲۰درصد) نیز پایین‌تر از میانگین جهانیِ ۵۰درصد است. طبق آمار؛ در «ایالات‌متحده»، تقریباً شش‌نفر از هر ۱۰زن (۶۱درصد) تا سال ۲۰۲۳ از برخی روش‌های پیشگیری از بارداری استفاده کرده‌اند که اندکی‌کمتر از میانگین کشورهایی مانند «هلند» (۶۳درصد)، «ایرلند» (۶۵درصد)، «نیوزلند» (۶۵درصد) و «برزیل» (۶۷درصد) است. کشورهای «چاد»، «سومالی»، «سودان جنوبی» و «اریتره» نیز کمترین‌میزان پیشگیری از بارداری را در سرتاسر جهان دارند؛ با کمتر از ۱۰درصدِ زنان (موارد گزارش‌شده) که از روش‌های پیشگیری از بارداری استفاده می‌کنند.
مصطفی رفعت
