سایه‌آنلاین؛ از «برنج هندی» گرفته تا «گندم استرالیایی»؛ تغییرات اقلیمی بر بازدهیِ هرنوع زراعت و محصولی تأثیر می‌گذارد و بر کمبود مواد غذایی و افزایش قیمت ناشی از «جنگ در اوکراین» می‌افزاید؛ هرچند به‌ادعای تحلیلگران؛ راهی برای دُورزدنِ آن وجود دارد. هنگامی‌که «هند» در اواخر ژوئیه، صادرات برنج سفید غیرباسماتی را به‌منظور کنترل افزایش قیمت‌ها در داخل و اطمینان از دردسترس‌بودن محلیِ آن متوقف کرد، دلیلی قانع‌کننده داشت. این ممنوعیت که ازسوی «بزرگ‌ترین صادرکننده برنج در جهان» هرازگاهی صادر می‌شود، همواره موجی از وحشت را در بازارهای جهانی ایجاد می‌کند؛ چراکه ده‌ها کشور (به‌ویژه در آسیا و جنوب صحرای آفریقا)، به «برنج هندی» وابسته هستند. البته «هند» این‌بار گفته که دست این‌کشور به‌دلیل «قیمت‌های بین‌المللیِ بالا به‌دلیل سناریوهای ژئوپلیتیک، تنش‌هایِ ال‌نینو و شرایط شدید آب‌وهوایی در سایر جوامع تولیدکننده برنج» مجبور به اتخاذ این تصمیم شده؛ ممنوعیت صادرات درواقع، یک‌چهارم صادراتِ برنج این‌کشور را شامل می‌شود. بلافاصله پس از خروج «روسیه» از «توافق غلات» در بحبوحه ادامه جنگ با «اوکراین»، محدودیت‌های صادراتیِ «هند» باعث ایجاد «بحران غذایی گسترده‌تر» می‌شود. این ممنوعیت اما سؤالات عمیق‌تری را درپی دارد. الگوهای آب‌وهواییِ غیرمعمول، تنش‌های ژئوپلیتیکی و بازدهیِ پایین به‌دلیل عوامل مرتبط با آب‌وهوا؛ منجر به «افزایش قیمت‌ها و گسترش جغرافیایِ گرسنگی» می‌شود. موج گرمای شدید در سال ۲۰۲۲، تولید گندم «هند» را تحت‌تأثیر قرار داد: «دهلی‌نو» ممنوعیتی را بر صادرات اعمال کرد و به‌این‌‌شکل، دومین تولیدکننده بزرگ گندمِ جهان هنوز بیش از یک‌سال‌بعد آن‌را لغو نکرده؛ بله! این دومین‌سالِ متوالی‌ست که «هند» صادرات برنج را محدود می‌کند. «آرژانتین»؛ بزرگ‌ترین صادرکننده سویا و نیز تولیدکننده برتر ذرت، از بدترین خشک‌سالی در ۶۰سال‌گذشته رنج برده که منجر به کاهش شدید بازده شده است. «اندونزی»؛ بزرگ‌ترین صادرکننده روغن پالم در جهان، پارسال در بحبوحه افزایش قیمت‌ها، صادراتش را برای مدتی کوتاه ممنوع کرد؛ به‌ویژه‌که عرضه روغن آفتابگردان «اوکراین» نیز به‌دلیل ادامه جنگ، مختل شده است. «برزیل»؛ یکی از تولیدکنندگان عمده روغن سویا نیز در سال‌های اخیر از خشک‌سالی رنج برده؛ درعین‌حال، سال ۲۰۲۱ کمترین تولید روغن کانولا را طیِ ۱۴سال‌گذشته برای «کانادا» به‌ارمغان آورد. بااین‌حساب، آیا «بحران غذاییِ دائمی» عادی‌ست؟ اگر چنین است؛ جهان در برابر آن، چه باید و می‌تواند بکند؟ گزارش ۲۰ اوت ۲۰۲۳ رسانه Al Jazeera این چالش را بررسی کرده است.
پاسخ کوتاه به آنچه در بالا گفتیم، این است: تلاقیِ شرایط آب‌وهواییِ شدید، محدودیت‌های صادرات و گسستِ ژئوپلیتیک می‌تواند «امنیت غذایی کره زمین» را درمعرض «خطر دائمی» قرار دهد؛ بااین‌حال، کارشناسان می‌گویند راه‌حلی وجود دارد: اجازه‌دادن به تجارت آزاد و استفاده از انواع بهترِ محصولات زراعی که می‌توانند در برابر تغییرات آب‌وهوایی، بهتر مقاومت کنند … برای درک بهتر این‌موضوع و ارائه چشم‌اندازی شفاف‌تر، نیاز به پاسخ‌هایی جامع‌تر داریم. ابتدا باید گفت که برنج، غذای اصلیِ بیش از نیمی از جمعیت جهان است و سالانه بیش از ۵۰۰میلیون‌تُن از آن مصرف می‌شود. «هند» ۴۰درصد از صادرات جهانی برنج را به‌خود اختصاص داده و دیگر بازیگران اصلیِ آن عبارت‌اند از «تایلند»، «ویتنام»، «پاکستان» و «ایالات‌متحده». تحلیلگر بازار برنج در «سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد» (FAO)، می‌گوید: «انواع برنج (غیرباسماتی و نیم‌جوش‌نشده) که صادراتشان توسط هند ممنوع شده است، طیِ دوسال‌گذشته حدود ۱۰درصدِ بازار جهانی را تشکیل داده‌اند». به‌گفته «شرلی مصطفی»؛ مقصد این برنج، مناطق خاص؛ ازجمله «مالزی»، «عربستان»، «امارات»، «نپال» و «بنگلادش» است و اخیراً خریداران آفریقایی؛ ازجمله «کامرون»، «ماداگاسکار» و «ساحل‌عاج» نیز به‌عنوان مشتریان اولِ صف، ظاهر شده‌اند. درعین‌حال، «هند» ۲۰درصد مالیات نیز بر صادرات را برای برنج نیم‌جوش وضع کرده؛ که به‌این‌ترتیب، محدودیت‌هایی را برای همه برنج‌های غیرباسماتی (۸۰درصد از کل صادرات برنج کشور) اعمال می‌کند. «مصطفی» می‌گوید؛ این محدودیت‌های صادراتی، باعث «بی‌ثباتی بازارها» می‌شود. آن‌ها منجر به افزایش قیمت در سطح جهانی شده؛ و به‌ویژه بر جوامع فقیری که از ترس کمبود عرضه، به‌دنبال خرید برنج بیشتر هستند، تأثیر می‌گذارد. برای درک مفهوم تقاضا، آنچه «هند» پارسال انجام داد را درنظر بگیرید: در سپتامبر ۲۰۲۲، به‌جهتِ اطمینان از عرضه کافیِ داخلی، تلاش کرد تا ازطریق تعرفه، مانعِ خرید جهانیِ برنج سفید غیرباسماتی شود که البته این استراتژی شکست خورد. با وجود مالیات؛ صادرات این‌نوع برنج از «هند» بین سپتامبر تا مارس امسال درمقایسه‌با پارسال، «۲۵درصد رشد» داشته است. حال با ممنوعیت کامل صادرات برخی از برنج‌ها توسط «هند»، قیمت‌های جهانی بیشتر افزایش یافته است و طبق «شاخص قیمت برنج فائو» (FARPI)؛ قیمت این‌محصول در ماه ژوئیه، به بالاترین سطح خود از سپتامبر سال ۲۰۱۱ رسیده. «جوزف گلابر» (محقق ارشد موسسه تحقیقات سیاست غذایی بین‌المللی) می‌گوید: «قیمت برنج سفید تایلندی که به‌عنوان قیمت معیار برنج درنظر گرفته می‌شود، از زمان اعلام هند، حدود ۱۴درصد افزایش یافته است». اما «هند»، تنها کشوری نیست که تدابیری برای کاهش صادرات دارد: طبق آخرین به‌روزرسانی «امنیت غذایی بانک جهانی» در جولای ۲۰۲۳، مجموعاً ۲۰ کشور محدودیت‌های صادراتی را بر روی کالاهای اصلی غذایی اعمال کرده‌اند؛ مثلاً «افغانستان» صادرات گندم، «بنگلادش» صادرات برنج و «کامرون» صادرات روغن‌نباتی و غلات را ممنوع کرده‌اند؛ و کشورهایی نظیرِ «روسیه» و «اوگاندا» بر برخی محصولاتشان مانند روغن آفتابگردان، گندم، جو، ذرت و برنج «مالیات بر صادرات» وضع کرده‌اند. این سیاست‌های محدودکننده تجارت به‌ویژه از زمان «جنگ روسیه و اوکراین» در فوریه ۲۰۲۲، افزایش یافته است. «متین قائم»؛ یک استاد اقتصاد غذا و کشاورزی در «دانشگاه بُن» (آلمان) توضیح می‌دهد: «قیمت مواد غذاییِ اصلی مانند گندم، ذرت، برنج و دانه‌های روغنی از زمانی‌که همه‌گیریِ کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰ زنجیره تأمین جهانی را مختل کرد، پس‌ازسال‌ها هزینه‌های نسبتاً ثابت، افزایش یافت. طبق شاخص فائو؛ جنگ روسیه و اوکراین، اوضاع را بدتر کرد و قیمت جهانی مواد غذایی در مارس ۲۰۲۲ به اوج خود رسید. ما از بازه‌هایِ ۲۰۰۷-۲۰۰۸ و ۲۰۱۱ شاهد چنین افزایشی نبودیم». قبل از جنگ، «روسیه» و «اوکراین» ۳۴درصد از صادرات جهانی گندم، ۲۷درصد جو، ۱۷درصد ذرت و ۵۵درصد از روغن آفتابگردان را دراختیار داشتند. وابستگیِ برخی مناطق، به واردات از این دو کشور، بیشتر هم بود: شمال آفریقا و خاورمیانه ۵۰درصدِ غلات خود را از «روسیه» و «اوکراین» دریافت می‌کردند. محاصره نظامی «بندر دریای سیاه» توسط «روسیه»، باعث شد صادرات «اوکراین» بین مارس و ژوئیه ۲۰۲۲ تقریباً متوقف شود؛ البته پیش از میانجیگریِ «سازمان ملل» (و ترکیه) برای توافق «کی‌‌یف» و «مسکو» برای ازسرگیری صادرات. آمار می‌گوید که بیش از ۳۲میلیون‌تُن ذرت، گندم و سایر غلات توسط «اوکراین» بین ژوئیه ۲۰۲۲ و ژوئیه ۲۰۲۳ صادر شده است. وقتی در ۱۷ جولای، «روسیه» تصمیم گرفت این ابتکارعمل را «تمدید» نکند، به‌طور بالقوه صادرات غلاتِ ۴۵میلیون‌تُنیِ «اوکراین» را «به‌نصف» کاهش داد. «قائم» می‌گوید: «نگران هستم که برخی پیشرفت‌هایی که طیِ دودهه‌گذشته ازنظر امنیت غذایی داشته‌ایم، متوقف شود. ما حالا شاهد افزایش تعداد گرسنگانیم و این، تهدیدی بر هدف توسعه پایدار پایان‌دادنِ به گرسنگی و همه اشکال سوءتغذیه تا سال ۲۰۳۰ است». طبق گزارش «فائو» درمورد «وضعیت ناامنی غذایی و تغذیه در جهان در سال ۲۰۲۳»؛ حدود ۹٫۲درصد از جمعیت جهان (بین ۶۹۱میلیون تا ۷۸۳میلیون‌نفر) در سال ۲۰۲۲ با گرسنگی مواجه بودند که بهمیزانی قابل‌توجه بیشتر از ۷٫۹درصدِ سال قبل از همه‌گیری ۲۰۱۹ بود. بحران غذایی، پدیده‌ای‌ست که از «آتش‌سوزی در کانادا و اروپا»، «خشک‌سالی در آمریکای جنوبی و شرق آفریقا» و «سیل در چین و مناطق خشک کالیفرنیا» بانضمام تغییرات آب‌وهوایی؛ تأثیر می‌گیرد و این‌ها عواملی هستند که درکنارهم به تشدیدِ اوضاع منجر می‌شوند. درحالی‌که سیل‌های ویرانگر، بخش‌های وسیعی از «پاکستان» را در سال ۲۰۲۲ فراگرفت؛ زمین‌های کشاورزی وسیعی از «جمهوری چک» نیز به زیر آب رفت و بیش از ۸۰درصدِ محصولات این‌کشور خسارت دید … این‌ها را باید اتفاقات زنجیره‌واری دید که ما را به‌سمت بحران غذایی سوق می‌دهند. درسوی‌دیگرِ پدیده‌های شدید آب‌وهوایی که جهان با تعداد روزافزونشان مواجه است، «آرژانتین» و «اسپانیا» را باید نام بُرد که طیِ سال ۲۰۲۳، با خشک‌سالی‌های بی‌سابقه‌ای مواجه شده‌اند. اکنون «استرالیا» درحال‌آماده‌شدن برای ثبتِ کاهش چشمگیر ۳۴درصدیِ بازدهیِ گندم در سال جاری‌ست؛ درواقع، «چهارمین صادرکننده بزرگ غلات در جهان» عواقبِ خشکِ «ال‌نینو» را انتشار می‌کشد. بله! تغییرات آب‌وهوایی؛ هم عواقب خشک مانند سیل دارند و هم عواقب خشک مانند تنش آبی. به‌گفته شرکت تجزیه‌وتحلیل کشاورزی و صنعت مرتبط با هوش مصنوعی مستقر در «نیویورک»؛ گرما بر بازدهیِ محصول ذرت «ایالات‌متحده» و نیز تولید گندم در «اروپا و کانادا» تأثیر می‌گذارد. «کنیا»، «سومالی»، «اوگاندا»، «تانزانیا»، «هائیتی»، «شیلی» و «بولیوی» نیز به‌دلیل شرایط نامساعد آب‌وهوا، امسال بازده کمتری خواهند داشت. قطعاً در تئوری، کاهش تولید در یک‌بخش از جهان را اغلب می‌توان با ترفندِ بهبودِ بازدهی در بخشی‌دیگر از جهان، جبران کرد؛ «جایگزینِ دفاعی!» اما عملاً چنین ایده‌ای «شدنی» است؟ «بهارات راماسوامی» (استاد اقتصاد در دانشگاه آشوکا؛ هند) می‌گوید: «تنش‌هایِ آب‌وهوا، بر تولید محصول تأثیر می‌گذارد؛ اما تأثیر آن در سراسر جهان به‌طور هم‌زمان، متقارن نیست. عرضه جهانی غذا در بخشِ بی‌تأثیر جهان از تنش‌ها، وخامت اوضاع را کاهش نمی‌دهد. ما با یک بحرانِ جهانی مواجهیم و همه ما از آن متأثریم. دراینجا به یک سیستم غذاییِ جهانی نیاز داریم تا چنین کمبودهایی را مدیریت کند؛ همکاریِ کافی بین کشورها باید باشد تا غذا آزادانه در زنجیره‌اش حرکت کند». درحالی‌که شرایط خشک‌سالی، منجر به کاهش بازدهیِ گندم و ذرت در «ایالات‌متحده» و برخی از کشورهای آسیایی در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ شد، «استرالیا» افزایش تولید گندم را درآن‌سال‌ها گزارش کرد؛ اما خبر بد این‌است‌که به‌دلیل «کنترل صادرات و تنش‌های ژئوپلیتیکی»، ایده «جابجایی آزاد مواد غذایی» تحت‌فشار است. خبر بدتر اینکه: در درازمدت، افزایش دما منجر به کاهش بازدهِ محصولات پُرمصرف مانند برنج، گندم، ذرت و سویا خواهد شد. برای جلوگیری از این بحران چه باید کرد؟ به‌گفته تحلیلگران؛ هر‌دویِ این چالش‌ها (کنترل صادرات و کاهش بازده) قابل‌حل هستند. آنچه موردنیاز است یک استراتژی جهانی‌ست. ذخایر جهانیِ غذا در چندسال‌گذشته در سطوح مشابهی باقی مانده و آخرین پیش‌بینی‌های «فائو» در ژوئن ۲۰۲۳ درواقع، افزایش تولید و ذخایر کالاهای اساسیِ کشاورزی را نشان می‌دهد. «راماسوامی» می‌گوید: «اقدامی هماهنگ ازسوی صادرکنندگان لازم است تا به جوامع فقیر؛ به‌ویژه کشورهای فقیر، اطمینان داده شود که خودسرانه عرضه را قطع نخواهیم کرد و منافع آن‌ها قربانی نخواهد شد. این، ایمان را به سیستم تجارت جهانی بازمی‌گرداند؛ زیرا تجارت جهانی در برابر خطرات و تصورات سیاسی آسیب‌پذیر است». درعین‌حال، «قائم» معتقد است که سازوکار تولید محصولات زراعی باید بهبود یابد و کشورها باید از «بذرهای بهتر و مقاوم‌تر» استفاده؛ و روی محصولاتی که در برابر شرایط آب‌وهوایی مقاوم‌ترند، تمرکز کنند. این به‌نوبه‌خود به‌این‌معناست‌که کشورها باید سرمایه‌گذاریِ بیشتر در تحقیقات و فناوریِ کشاورزی انجام دهند. با گام‌های دُرست در میان‌مدت و بلندمدت، می‌توان از بحران غذایی در آینده جلوگیری کرد. محصولات تولیدشده در سیستمِ «کشاورزی هوشمند اقلیم‌محور» که می‌توانند دمای شدید را تحمل کنند، به‌آرامی درحال‌بازگشت‌اند. ارزن که زمانی یکی از مواد اصلی در آفریقا و بسیاری از مناطق آسیا بود، در سال‌های اخیر شاهد افزایش صادرات بوده است. «سازمان ملل متحد» سال ۲۰۲۳ را به‌عنوان «سال جهانیِ ارزن» نام‌گذاری کرده است؛ آن‌هم با مجموعه‌ای از تبلیغات هدفمند درجهتِ برجسته‌کردن ویژگی‌های تغذیه‌ای (آن‌ها سرشار از پروتئین و ریزمغذی‌ها هستند) و سازگار با آب‌وهوای این‌محصول. درهمین‌حال، دانشمندان درحال‌توسعه انواع برنج، گندم، ذرت و سایر محصولات مهمِ «مقاوم به خشکی» هستند. هیچ‌یک‌ازاین‌ها البته به‌زودی جایگزین گونه‌های غلاتی که اکنون بهمیزانی گسترده در سراسر جهان استفاده می‌شود، نمی‌شود؛ اما «راه‌حلی بالقوه و طولانی‌مدت» ارائه می‌دهند. این‌اقدام‌ها، یک مسابقه با زمان و گرسنگیِ فزاینده هستند.
مصطفی رفعت
