سایه‌آنلاین؛ می‌گویند «ولفگانگ آمادئوس موتسارت» ۱۴ساله بود که در بازدید از «کلیسای سیستین» در حوالی سال ۱۷۷۱، اجرای Miserere توسط «گرگوریو آلگری» را شنید. دسترسی به برگه نتِ این‌قطعه فقط برای سه‌نفر مجاز بود: «لئوپولد یکم»، «ژواو پنجم» و «جیووانی باتیستا مارتینی». او که اولین‌بار بود آن‌را می‌شنید، در بازگشت به هتل، کل قطعه را از حفظ رونویسی کرد و دوروزبعد، راهیِ کلیسا شد تا پس از شنیدنِ مجدد، آنچه نوشته بود را تصحیح کند. چندماه پس از انتشار رونویسی‌اش، شهرت او برای چنین حرکتی به‌حدی افزایش یافت که «پاپ کلمنت چهاردهم» او را به رم فراخواند تا به او نشان «شوالیه پاپی» اعطا کند! احتمالاً این، یکی از اولین کارهای ثبت‌شده «کپی غیرمجاز محتوا» در جهان است …
«ناتان فیسک» (استادیار آموزش امنیت سایبری در دانشگاه فلوریدا جنوبی؛ وابسته به دانشکده مرکز امنیت سایبری فلوریدا) ریشه‌های «دزدیِ آنلاین مدرن» را به مشکلات مشابه ناشی از ظهور ماشین چاپ بازمی‌گرداند. او بااستنادبه استانداردهای قانونی خاطرنشان می‌کند که ازلحاظ تاریخی؛ تعدادی فناوری وجود داشته که «اثری دوگانه» در تسهیل اشتراک‌گذاریِ قانونی اطلاعات دارند؛ درعین‌اینکه دسترسی را تسهیل می‌کند؛ اما می‌توانند ناقض حق نشر نیز شود. با شروع دهه ۱۹۸۰، گسترش دسترسی به مودم‌های Dial-up، منجر به ایجاد اولین گروه‌های Warez شد؛ تشکلی سازمان‌یافته از افرادِ درگیرِ ایجاد و توزیع «ورز» شاملِ فیلم، موسیقی، گیم و نرم‌افزار. «آی‌آرسی» (نوعی ارتباط آنی روی اینترنت) و «ایکس‌دی‌سی‌سی» (یکی از روش‌های اشتراک پرونده آنلاین) نیز شاهد روش‌های متعددی از سرقت‌های اولیه دراین‌فضا بوده‌اند. انتشار Napster (سیستم به‌اشتراک‌گذاریِ پرونده‌های صوتی بود که کاربران با‌استفاده‌از آن، می‌توانستند موسیقی‌های مورد‌علاقه‌شان را از رایانه‌های افرادی‌که موسیقیِ مورد‌نظرشان را داشتند، دریافت کنند و بدین‌ترتیب، بازار فروش این موسیقی‌ها را دُور بزنند!) در سال ۱۹۹۹، «دریازنیِ آنلاین» درزمینه موسیقی، فیلم و سریال را تسریع کرد. البته استفاده عمومی از «نپستر» دیری نپایید؛ زیرا در ۲۷ ژوئیه ۲۰۰۰، دستور تعطیلیِ آن صادر شد. پدیده یادشده اگرچه عمر کوتاهی داشت؛ اما به کاربرانش اجازه داد تا در منطقه خاکستریِ (مفهوم انتزاعی از فضای بین جنگ و صلح) دزدیِ محتوا نفوذ کنند. پس‌ازآن، برنامه‌های متعددِ اشتراک‌گذاری فایل P2P به‌وجود آمدند؛ که Limewire مطرح‌ترینشان بود؛ در سال ۲۰۰۷، تخمین زده شد که این ابزار روی بیش از یک‌سوم کامپیوترهای سراسر جهان نصب شود! درسِ تاریخیِ Napster برای Limewire این‌بود‌که سرورهای خود را با اجرای شبکه Gnutella غیرمتمرکز کرد. موفقیت پروتکل ارتباطیِ BitTorrent منجر به ظهور برنامه‌های متعددِ دیگر شد که امروزه نیز به‌طور گسترده مورداستفاده قرار می‌گیرند؛ ازجمله Transmission، Deluge،Tixati و … «دریازنیِ آنلاین» حالا دیگر یک پدیده شناخته‌شده جهان‌شمول است. گزارش شرکت تحقیقاتی داده‌های بریتانیا موسوم به MUSO می‌گوید که ترافیک وب‌سایت‌های «دریازنیِ آنلاین» در سال ۲۰۲۲؛ با محتوای تلویزیونی (بزرگ‌ترین بخش رسانه) که ۴۶٫۶درصدِ محتوای غیرقانونی را تشکیل می‌دهد، ۲۲درصد افزایش یافته است. دراین‌گزارش که ترافیک وب‌سایت‌های «دریازنیِ آنلاین» را از ژانویه تا اوت ۲۰۲۲ اندازه‌گیری می‌کند، آمده که «اقدام به عملِ دریافت و پخش دیجیتالیِ محتوای مشمول حق نشر مانند فیلم، موزیک، بازی و نرم‌افزار»؛ افزایش یافته و ترافیکِ دزدیِ فیلم، بیشترین رشد را با ۴۹٫۱درصد نشان می‌دهد. موسیقی با ۳٫۸۷درصد کمترین افزایش را داشته است. تاآنجاکه به مسئله تحویلِ بدون مجوز (دراختیارگذاشتنِ غیرقانونیِ هرنوع محتوایی به مخاطب) مربوط است، ۵۳٫۹درصدِ ترافیک، مربوط به «سایت‌های پخش بدون مجوز» بوده؛ و در‌مقابل، ۴۶٫۱درصد برای «سایت‌های دانلود» (شامل تورنت‌ها: سامانه‌هایی که از‌طریق آن‌ها اشتراک‌گذاری انجام می‌شود؛ و سایبرلاکرها: سرویس‌های میزبانیِ فایل). کارشناسانِ MUSO در تدوینِ این گزارش، بازدید کاربران از کلِ اکوسیستمِ «دریازنیِ آنلاین» را در بستر‌هایِ دسکتاپ و موبایل؛ و ردیابیِ مصرف «دریازنیِ آنلاینِ مستقیم» در ۳۸۸۰۰۰ عنوانِ تلویزیونی و سینمایی را در شبکه تورنت و سایت‌های پخش بدون مجوز، اندازه‌گیری کردند. تجزیه‌وتحلیل مستقیم هر بخش از رسانه برای درکی واقعی‌تر و مفهوم‌تر از «روندِ تحویل» (ارائه غیرقانونیِ محتوا به مخاطب) در پژوهش MUSO نشان داد: «استریم»، ۹۵٫۱درصدِ ترافیک محتوای تلویزیون را به‌خود اختصاص داده؛ «دانلود» ۹۹درصد؛ و «سرقت نرم‌افزار» نیز ۱۰۰درصدِ ترافیک را. ازنظر توزیع جغرافیایی؛ «ایالات‌متحده» ۱۰٫۹درصد از «دریازنیِ آنلاین» را بین ژانویه تا اوت ۲۰۲۲ به‌خود اختصاص داده؛ که ۸۷٫۳درصد بالاتر از رتبه دوم؛ «روسیه» است. وقتی نوبت به اروپا می‌رسد، «فرانسه» در جایگاه پنجم و پس‌ازآن، «بریتانیا» در رتبه هفتم قرار دارد. براساس نظر کارشناسان MUSO؛ روند افزایشیِ «دریازنیِ آنلاین» که سال‌به‌سال اندازه‌گیری شده است، تحت‌تأثیر عوامل مختلفی بوده؛ ازجمله: انتشار محتوای بیشتر درپی طولانی‌شدن قرنطینه‌های ناشی از شیوع کرونا، گسترش وب‌سایت‌های «دریازنیِ آنلاین» با دسترسیِ آسان جهانی و منطقه‌ای؛ و نیز افزایش محتوای انحصاری در پلتفرم‌های مختلف VoD. دراین‌گزارش تأکید شده است: مسلماً تقاضای مخاطبان جهانی برای محتوای رسانه‌ای و سرگرمی درحال‌افزایش بوده و «دریازنیِ آنلاین»، یک‌نوع روش مصرف «قابل‌دسترس» و شاید «ترجیحی» است. طبق این گزارش؛ بازدید از وب‌سایت‌های «دریازنیِ آنلاین» برای محتوای تلویزیونی، در سال ۲۰۲۲ درمقایسه‌با سال ۲۰۲۱، به‌میزانِ ۸٫۸درصد رشد داشته است و داده‌ها حاکی از ادامه افزایش «دزدیِ دیجیتال» برای فیلم و تلویزیون در سال ۲۰۲۳ است که توسط ترکیبی از عوامل، تقویت شده. این‌روند همچنان یک معضل برای صنعت است و به‌شکلی قابل‌توجه بر درآمدها و معیشت همه فعالان و متصدیانِ درگیر (به‌ویژه سازندگان کوچک‌تر و مستقل) تأثیر می‌گذارد و آسیبی گسترده‌تر به اقتصادِ جوامع را درپی دارد. ازمنظر فنی؛ «دریازنیِ آنلاین» شکل دیگری از ارائه محتواست؛ زیرا امکان توزیع محتوا به مخاطبان در گستره‌ای وسیع‌تر را فراهم می‌کند؛ گرچه به‌عبارتی «تحویل» (پروسه دراختیارگذاشتنِ محتوا به مخاطب) را بدون‌توجه به موقعیت جغرافیایی یا امکانات مالیِ آن‌ها انجام می‌شود. سایت‌های «دریازنیِ آنلاین» در حوزه فیلم و تلویزیون، به‌جای‌اینکه منتظر بمانند تا «نسخه فیزیکی» تحویل داده؛ یا فیلمِ موردنظر در جایی منتشر شود، امکان دسترسیِ فوری به آن‌را فراهم می‌کنند و این دسترسیِ فوری، نمایی تقریباً لحظه‌ای از یک مخاطب عظیم جهانی را که طی دودهه‌گذشته، به‌حساب نیامده یا نادیده گرفته می‌شد، امکان‌پذیر می‌سازد. تماشای فیلم (شنیدن موزیک یا مطالعه متون یا انجام بازی) در سایت‌های «دریازنیِ آنلاین» به‌معنایِ «غیرقانونی» و «رایگان» (یا با صرف هزینه بسیارکمتر از موارد قانونی) است؛ و بسیاری از مطالعات و نظرسنجی‌ها ارتباطِ بین «دریازنیِ آنلاین دیجیتال» و «افزایش هزینه دسترسیِ محتوای قانونی» را نشان می‌دهد. بسیاری از مخاطبانِ محتوای «دریازنیِ آنلاین» را باید «مصرف‌کنندگان مشتاق رسانه» خواند. اگرچه گفته می‌شود که آن‌ها برای دسترسی به محتوایی که در منطقه آن‌ها دردسترس یا مقرون‌به‌صرفه نیست، به «دریازنیِ آنلاین» رومی‌آورند؛ اما این ادعا درمورد همه‌شان صادق نیست و بعضاً با دارابودنِ شرایطِ مناسب نیز مبادرت به این‌کار می‌کنند. رصدِ داده‌های ۲۱۵میلیارد بازدید جهانی از سایت‌هایی که محتوای دزدی را برای استفاده آنلاین یا دانلود دراختیار کاربران می‌گذارند، نشان داده که به‌شکلی شگفت‌انگیز، «ایالات‌متحده» بیشترین سهم تقاضای تماشا و دانلودِ غیرقانونیِ فیلم را داشته؛ آن‌هم با بیش از ۱۳٫۵میلیارد بازدید از سایت‌های مربوطه؛ آیا همه آن‌ها توسط آمریکایی‌های کم‌درآمد انجام شده است؟ در سطح جهانی، «دریازنیِ آنلاین» محصولات تلویزیونی، بیشترین سهم ترافیک را به‌خود اختصاص داد؛ بیش از ۴۶ درصد. این‌رقم درمورد فیلم‌های اکران سینما تنها ۱۳درصد بود. رتبه دوم برای مصرف غیرقانونیِ محتوا، متعلق به کتاب و متون چاپی و دیجیتال است (۲۷٫۵درصد). با‌این‌حال، بخش اکران سینما در سال ۲۰۲۲ شاهد یک جهش بزرگ در دزدی‌ها بود و مصرف غیرقانونیِ محتوای فیلم نسبت به پارسال ۳۶درصد رشد داشت. در‌حالی‌که حجم عناوین اکران گسترده نسبت به سطح پیش از همه‌گیری در سال گذشته‌اش کاهش یافته بود؛ اما افزایش آثارِ پرمخاطب و پرطرفدار نسبت به سال قبلش مانند Top Gun: Maverick و The Batman، به این افزایش تقاضا کمک کرد. در‌همین‌حال، دزدی محتوایِ تلویزیونی، از سال ۲۰۲۱ تقریباً نه‌درصد رشد داشته که به‌ادعای MUSO؛ ناشی از «افزایش بی‌سابقه جهانی تقاضای دریازنیِ آنلاین» برای انیمه‌ها و مجموعه‌های پرهزینه جدید نظیرِ «خاندان اژدها» (شبکه (HBO و «حلقه‌های قدرت» (شبکه Prime Video) است. «انقلاب استریم» همچنین تغییراتی را در نحوه مصرف محتوای غیرقانونی توسط مخاطبان ایجاد کرده است. سایت‌های «تورنت» که از شبکه‌ای از رایانه‌ها برای اشتراک‌گذاری اَبَرفایل‌ها استفاده می‌کنند، زمانی روش غالبِ «دریازنیِ آنلاین» بودند؛ که دیگر این‌طور نیست. طی دهه گذشته، از‌آنجا‌که «استریم قانونی»، به سبکِ غالبِ تماشای آثار در خانه تبدیل شده، سایت‌های پخش غیرقانونی نیز به‌عنوان روش اصلیِ این سرقت‌ها، از «دانلود» پیشی گرفته‌اند. در سال ۲۰۲۲، حدود ۹۵درصد از محتوای تلویزیونیِ غیرقانونی و ۵۷درصد از محتوای سینماییِ غیرقانونی، از‌طریق «وب‌سایت‌های پخش بدون مجوز» قابل‌دسترس بوده است. علاوه‌بر‌این؛ داده‌ها نشان داده که کاربران اغلب آنچه را MUSO «مقصدهای ترجیحی برای تماشا یا دانلود محتوای سرقتی» می‌نامد، دارند. تنها حدود یک‌چهارم محتوای دزدیِ فیلم و سریال در ۲۰۲۲، از مسیرِ «موتورهای جست‌وجو» انجام شد؛ که دو‌سوم آن از ترافیک مستقیم (یعنی هدایت مستقیم به سایت دریازنی) انجام شد که می‌تواند شاهدی از استحکام فزاینده «دریازنیِ آنلاین» به‌عنوان بخشی از چشم‌انداز بازار سرگرمی باشد؛ به‌این‌معنا‌که مصرف‌کنندگان به‌اندازه‌کافی از وب‌سایت‌های هادی استفاده می‌کنند که دیگر نیازی به جست‌وجو برای یافتن آن‌ها ندارند! واقعیت این‌است‌که «دریازنیِ آنلاین» به‌سختی روی زوال به خود خواهد دید؛ حتی با‌وجود‌اینکه بسیاری از عناوین فیلم و سریال‌ها از همیشه در‌دسترس‌تر و ارزان‌تر شوند. انتظار MUSO این‌است‌که «دریازنیِ آنلاین اکران سینما» در سال ۲۰۲۳، از سطوح پیش از همه‌گیری فراتر رود؛ اما بعید به‌نظر می‌رسد که سیر صعودی تلویزیون به‌این‌زودی‌ها تغییر کند. بی‌شک، مبارزه با این پدیده افسارگسیخته، نیازمندِ «استراتژی خلاقانه‌تر» یا «شدیدتر» است. «جان ون‌وورن» (رئیس مرکز جهانیِ حفاظت از محتوای انجمن تصاویر متحرک) درباره این‌مسئله می‌گوید: «ما باید کاملاً روی افزایش دزدی محتوا متمرکز شویم؛ امری‌که به اقتصاد جهانی آسیب می‌زند و تمام سطوح زنجیره تأمین سرگرمی را مختل می‌کند. از زمانی‌که ACE (انجمنِ اتحاد برای خلاقیت و سرگرمی) در سال ۲۰۱۷ راه افتاد، به‌سرعت به قدرتمندترین و مؤثرترین ائتلاف ضدِ «دریازنیِ آنلاین» تبدیل شد و اکنون با بیش از ۵۰ عضو در سراسر جهان با شرکا و مجریان قانون برای هدف‌قرار‌دادن و تعطیل‌کردن عملیات غیرقانونی سرقت‌های آنلاین محتوا کار می‌کند. کارهای بسیاری برای انجام‌دادن داریم؛ اما پیشرفت‌هایی جدی نیز در حفاظت از اکوسیستم خلاق قانونی داشته‌ایم».
مصطفی رفعت
