سایه‌آنلاین؛ هرچه پیش‌تر می‌رویم، دنیا و مناسبات جهانی دستخوش تغییرات بیشتری می‌شود؛ تغییراتی که فارغ از مثبت یا منفی بودنشان، اجتناب‌ناپذیر به‌نظر می‌رسند و بر جنبه‌های مختلف زندگی بشر تأثیرگذار هستند. بدیهی‌ست که غافل ماندن از طرفیت‌های موجود در فضاهای مبتی بر رشد فن‌آوری‌های تازه می‌تواند فاصله معناداری میان افراد و جامعه بیندازد؛ ازسوی‌دیگر؛ شاید در گذشته‌ای نه‌چندان‌دور اصلاً قابل تصور نبود که روزی تکنولوژی تا این حد به تمام بخش‌های زندگی‌مان نفوذ کند و استفاده از آن تقریباً در زمره نیازهای اولیه‌ای مثل خوردن و خوابیدن قرار بگیرد؛ اما به‌طور عینی‌تر با ورود گوشی‌های موبایل هوشمند و همه‌گیر شدن استفاده از آن، این اتفاق به‌طور نامحسوسی رخ داده و شاید بیراه نباشد اگر بگوییم که امروزه گوشی‌های هوشمند به بخشی از بدن ما تبدیل شده‌اند! به‌همین‌خاطر روزی ده‌ها‌بار با دلیل و بی‌دلیل به سراغ آن می‌رویم و اگر روزی برحسب اتفاق گوشی‌مان را در منزل جا بگذاریم، چنان کلافه‌گی را تجربه خواهیم کرد که انگار دست یا پای‌مان در گچ است و امکان بسیاری از کارها از ما دریغ می‌شود. این‌حد‌از وابستگی به گوشی‌های همراه به‌عنوان یکی از نمادهای فن‌آوری با ظهور و گسترش شبکه‌های اجتماعی متنوع، بیشتر هم شده است. این روزها کمتر کسی‌ست که در چند کانال و شبکه مجازی عضو نباشد و از اخبار ریز‌و‌درشت سیاسی، فرهنگی، ورزشی و اقتصادی روز جهان به‌همراه حاشیه‌های مرتبط با آن که در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شود، بی‌اطلاع بماند و شاید به‌همین‌دلیل هم هست که این روزها شمار متخصصین و کارشناسان حوزه‌های مختلف با تعداد کاربران آن‌ها برابری می‌کند! هرچند به‌لطف گسترش این فناوری‌ها و همه‌گیر شدن آن‌ها چالش‌های تازه‌ای نیز درخصوص اخلاق رسانه‌ای و به‌موزارات آن سواد رسانه‌ای ایجاد شده است که در جای خود می‌تواند موضوع مباحث بسیاری باشد. در‌این‌میان زنان نیز سهم عمده‌ای را از حضور در فضای مجازی به‌خود اختصاص داده‌اند و به کاربران فعال بسیاری از این شبکه‌ها تبدیل شده‌اند و فارغ از کیفیت حضور در شبکه‌های اجتماعی و کاربری‌های متفاوتی که ازسوی افراد ایجاد شده است؛ کمیت علاقه‌مندی زنان به حضور در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی نیز در نوع خود قابل اعتناست. چه‌بسا در ادامه حق‌طلبی‌های تاریخی هوشمندانه دریافته‌اند که از این بستر نیر می‌توان برای رساندن صدای خود به‌شکلی رساتر استفاده کرد؛ هرچند در دنیای شتاب‌زده و سوار بر موج احساسات امروز، توجه به وجود چنین امکانی در حوزه زنان مثل دیگر موضوعات مهم مغفول‌مانده در عصر حاضر چندان محل اعتنا و قابل‌توجه عمومی نیست؛ اما بازهم هستند افرادی‌که از هر روزنه‌ای برای آگاهی‌رسانی و رساندن صدای زنان به گوش جهان استفاده می‌کنند. به‌هرروی؛ یکی از این شبکه‌های فراگیر که به‌ویژه در ایران از طرفداران بسیاری برخوردار است؛ شبکه اجتماعی اینستاگرام است.
اینستاگرام در گذر زمان
اینستاگرام که در سال ۲۰۱۰ راه‌اندازی شد، در آگوست ۲۰۱۶ پس از موفقیت استوری‌های اسنپ‌چت با الگوبرداری از آن و افزودن امکان استوری به‌عنوان راهی برای اشتراک‌گذاری عکس‌ها و ویدیوهایی که پس از ۲۴ساعت منقضی می‌شوند، برای کاربران خود جذابیت ویژه‌ای ایجاد کرد. این قابلیت به مکانی برای کاربران تبدیل شده است تا بریده‌هایی از روز خود را به اشتراک بگذارند، پیشنهادات تجاری را تبلیغ کنند و مواردی ازاین‌دست. این روزها امکانات اینستاگرام خیلی بیشتر شده است. کاربران حالا می‌توانند استوری‌هایی را که پس از ۲۴ساعت منقضی می‌شوند، نگه دارند و محتوای ویدیوهایی با مدت‌زمان طولانی‌تر را در IGTV بارگذاری کرده و ویدیوهای کوتاه حداکثر ۹۰ثانیه‌ای را در Reels با صدا، جلوه‌ها و ابزارهای خلاقانه جدید ضبط و ویرایش کنند؛ بنابراین، امروزه برای استفاده بهتر از این پلتفرم راه‌های مختلفی وجود دارد که به درک بهتر شما از جمعیت‌شناسی و نحوه استفاده از ویژگی‌های گوناگون در این فضا برای بهبود مناسبات کاری و فعالیت‌های فردی‌تان کمک خواهد کرد؛ درعینحال اگرچه اینستاگرام به‌عنوان یک برنامه موبایل شناخته شده است؛ اما یکی از شگفت‌انگیزترین آمارهای اینستاگرام مربوط به محبوبیت وب‌سایت دسکتاپ آن است و باوجوی‌که اکثر کاربران به محتوای این پلتفرم دسترسی دارند، وب‌سایت آن پنجمین وب‌سایت پربازدید جهان است.
آمار کاربران اینستاگرام براساس جنسیت
آمار اطلاعاتی که در‌مورد توزیع کاربران اینستاگرام در سراسر جهان در آوریل ۲۰۱۶ منتشر شد، نشان داد که ۴۲درصد از ۱۰۸میلیون بازدیدکننده منحصربهفرد اینستاگرام مرد و ۵۸درصد زن بوده‌اند و این آمار در اکتبر ۲۰۱۸ و براساس طبقه‌بندی جنسیتی که در سایت آتلانتیک، ارائه شده بود، نشان می‌داد که در طول دوره بررسی، ۵۰٫۴درصد از کاربران اینستاگرام زن و ۴۹٫۶درصد از کاربران مرد بودند؛ اما در تازه‌ترین گزارش‌ها آمده است که از ژانویه ۲۰۲۳، بیشترین گروه سنی مردان در اینستاگرام، افراد بین ۱۸ تا ۲۴ سال بودند که ۱۶٫۹درصد از کاربران این پلتفرم را تشکیل می‌دادند. بیشترین گروه سنی زنان نیز ۲۵ تا ۳۴سال بوده‌اند که ۱۶٫۴درصد از کاربران را تشکیل می‌دهند. گفتنی‌ست؛ این آمار اینستاگرام براساس مخاطبان جهانی آن است. اگر فقط به ایالات‌متحده نگاه کنید، ۵۶٫۵درصد از کاربران اینستاگرام زن و تنها ۴۳٫۵درصد مرد هستند و در بریتانیا، یک‌چهارم از جمعیت مردان در اینستاگرام هستند و تقریباً ۳۰درصد از زنان در اینستاگرام هستند؛ اما اگر به میانگین مخاطبان جهانی اینستاگرام نگاه کنید؛ متوجه خواهید شد که اکثر کاربران آن مرد هستند و با آمار ۵۱٫۸درصد از کاربران مرد و ۴۸٫۲درصد زن این موضوع خود را نشان می‌دهد. بااین‌اوصاف و باتوجه‌به داده‌های ارائه‌شده در سال‌های مختلف حالا پس از گذشت چند‌سال، جابه‌جا شدن آمار کاربران و چرخش آن به‌سمت مردان این سوال در ذهن ایجاد می‌شود که آیا مردان این فضا را را نیز به تسخیر خود درآورده‌اند؟ یا زنان گزینه‌های دیگری همچون تیک‌تاک، پینترست و… را جایگزین این فضا کرده‌اند؟ هرچند که هنوز هم آمار حضور فعال زنان در اینستاگرام قابل‌توجه است.
عوامل مؤثر بر گرایش زنان و مردان به اینستاگرام
مطمئناً علل گرایش به یک شبکه اجتماعی دارای جنبه‌های زیاد و متنوعی‌ست که بسیاری از عوامل در آن دخیل هستند؛ اما آلیس مارویک؛ پژوهشگر رسانه‌های اجتماعی در دانشگاه فوردهام، درخصوص اینستاگرام که بیش‌از نیم‌میلیارد کاربر دارد، می‌گوید: «وقتی که به صفحه اغلب کاربران اصلی اینستاگرام دقت می‌کنیم، رعایت استانداردهای زیبایی و زیبایی‌شناسی در آن‌ها بسیار متداول است و این تمرکز بر روی ظاهر و زیبایی، می‌تواند عاملی برای جذب بیشتر زنان به این شبکه اجتماعی باشد». هرچند گرایش به زیبایی، به‌خودی خود امری زنانه تلقی نمی‌شود؛ اما به‌دلیل برچسب‌های کلیشه‌ای که در‌طول زمان به باوری درونی تبدیل شده است، هر عاملی که بر محور زیبایی می‌چرخد، نام زنانه را به خود یدک می‌کشد. همان‌طور که در زمینه خرید‌کردن و گرایش بیشتر به سبک زندگی مصرفی نیز همین تلقی وجود دارد. به‌همین‌خاطر همان‌طور‌که هر کاربر اینستاگرام احتمالاً تجربه کرده، این شبکه پتانسیل بالایی برای برندها محسوب می‌شود و به‌صورت مغناطیسی برای مارک‌های مد و طراحی‌های تازه است که می‌تواند زنان را برای خرید محصولات روز و پوشاک جذب کند و این گروه بزرگ از افراد جامعه را مورد هدف قرار دهد. در این فضا، عملکرد اصلی بر به اشتراک‌گذاشتن عکس‌هاست که اغلب از‌طریق فیلترهای ساخته‌شده در فتوشاپ جذابتر هم می‌شوند و رنگ‌آمیزی بک‌گراندها در تصاویر نیز می‌تواند بر جذابیت‌های موجود برای مخاطب بیفزاید. راشل سیمونز؛ محقق جنسیتی که به‌طور گسترده در‌مورد دختران نوجوان تحقیق می‌کند، با‌اشاره‌به ابزارهای دلپذیری که عکس‌ها را زیباتر نشان می‌دهند، می‌گوید: «فضای ایستاگرام به زنان جوان و نوجوانان این فرصت و قدرت را می‌دهد تا درشرایطیکه سیستم‌عامل‌های بصری بر این فضا تسلط کامل دارند، بتوانند ظاهر خود را آن‌گونه که می‌خواهند تغییر دهند؛ به‌نحوی‌که تقریباً با نوع آرایش و محصولات آرایشی روز نیز هماهنگ باشند». یکی از آن برنامه‌ها Perfect365 است که شعار آن «ایجاد یک دنیا زیبایی»ست؛ همچنین FaceTune، Modiface و VisageLab نیز در‌این‌زمینه وجود دارند که این قابلیت را به شما می‌دهند تا دندان‌هایتان را سفید کنید و قرمزی چشم‌هایتان را با کلیک یک دکمه از بین ببرید؛ البته بسیاری از مردان نیز امروز از این برنامه‌ها استفاده می‌کنند، اما سیمونز می‌گوید که دختران بیشتر به این مساله اهمیت می‌دهند که از نظر ظاهری در این فضا بهتر به‌نظر برسند و در این زمینه به‌نوعی وارد رقابت با دیگران خواهند شد. راشل معتقد است: «هر کس می‌خواهد زیبا‌ترین دختر باشد و اینستاگرام یک پلتفرم را فراهم می‌کند که هر روز می‌توانید خود را در متن این رقابت قرار دهید. این‌روزها اینترنت به‌عنوان یک دموکراتیزه‌کننده بزرگ به‌حساب می‌آید و شاید آنچه که اینستاگرم انجام داده است؛ اجازه‌دادن به همه برای ورود به عرصه نمایش زیبایی‌ست». جالب است که دختران نوجوان اغلب زمان و تلاش بیشتری در‌راستای کسب شهرت بیشتر در فضای مجازی دنبال می‌کنند. نانسی جورز، در کتاب جدید خود به‌نام «دختران آمریکایی؛ رسانه‌های اجتماعی و زندگی مخفی نوجوانان»، می‌نویسد: «براساس یک مطالعه که در سال ۲۰۱۲ از دانشجویان کالج صورت گرفته، درمی‌یابیم که زنان ۲٫۰۸ساعت در روز زمان خود را صرف شبکه‌های می‌کردند، در‌حالی‌که مردان ۱٫۸۱ساعت در روز را به این امر اتختصاص می‌دهند». کاترین تیتینبرگ؛ جامعه‌شناس و پژوهشگر اینترنت در دانشگاه تالین نیز می‌گوید که بیشتر زنان ممکن است از اینستاگرام استفاده کنند؛ زیرا مادران در‌طول تاریخ، مسئولیت جمع‌آوری و گرفتن عکس خانوادگی در بسیاری از فرهنگ‌ها را بر‌‌عهده داشته‌اند. کاترین می‌افزاید: «من عکس‌های خانوادگی را بخشی از آنچه می‌توان آن را عکس فوری نامید، در‌نظر می‌گیرم. به‌نظر می‌رسد آنچه در اینستاگرام نیز شاهد آن هستیم، در این زمره قرار می‌گیرد. ما می‌توانیم از خود بپرسیم که آیا اینستاگرام به‌ویژه برای تکرار نوع فعالیتی که زنان از‌نظر تاریخی مسئول آن بوده‌اند، امکان مناسبی‌ست؟» به‌این‌ترتیب، اینستاگرام بخشی از یک سنت یا یک تجسم مدرن از یک پدیده تاریخی‌ست که تیتانبرگ می‌گوید سابقه آن به قرن نوزدهم بازمی‌گردد؛ یعنی این واقعیت که زنان همواره از خانواده و دوستان خود عکس می‌گیرند و آلبوم‌هایی را شامل نقاشی، نقاشی و برش از عکس‌ها تهیه می‌کنند. درعینحال برخی کارشناسان معتقدند که مردان عمدتاً به دلایل تجاری در اینستاگرام هستند؛ در‌حالی‌که زنان دوست دارند اطلاعات شخصی بیشتری درباره خود به اشتراک بگذارند و زندگی شخصی خود را به‌صورت آنلاین ارائه دهند. درعینحال زنان راحت‌تر از مردان مطالب را بیان می‌کنند و به اشتراک می‌گذارند که همین عامل نشان می‌دهد چرا زنان بر بسیاری از سایت‌های رسانه‌های اجتماعی تسلط دارند. مطمئناً اینستاگرام، جامعه‌ای با بیش از نیم میلیارد کاربر، دارای بخش‌های مختلف و جوامع متنوعی‌ست که بر روی همه چیز از ترویج تصویر بدن سالم گرفته تا مسائل خاص سیاسی و اجتماعی تمرکز می‌کند؛ اما همان‌طور‌که «آلیس مارویک»؛ محقق رسانه‌های اجتماعی در دانشگاه فوردهام اشاره می‌کند، تنوع مانع از دستیابی و تقویت ایده‌های عمومی در‌مورد اینکه افراد چگونه باید به‌نظر برسند، نمی‌شود. او می‌گوید: «در صفحات فعال‌ترین و مطرح‌ترین کاربران اینستاگرام، ما استانداردهای زیبایی و زیبایی‌شناسی بسیار متعارفی را می‌بینیم و این تمرکز منحصربهفرد بر ظاهر است که به‌نظر می‌رسد زنان را به سایت جذب می‌کند». ازسوی دیگر خطر چنین برخورد شی‌گونه‌ای به زنان مجدداً احتمال گسترش تفکرات ضدضدفمنیستی و بی‌عدالتی جنسیتی را فراهم خواهد کرد که می‌تواند یکی از عوامل برای جدی‌نگرفتن یا تک‌بعدی‌کردن حضور زنان در فضاهای اجتماعی مشابه باشد. شاید برخورد هوشمندانه با این رویکرد و تلاش در جهت آگاه‌سازی بیشتر زنان بتواند این روند را دیگرگونه کرده و از پتانسیل اینستاگرام برای تقویت کسب‌و‌کارهای زنانه که گاه با سرمایه‌ای اندک وارد کارزار اقتصاد می‌شوند، استفاده کرد. آن‌هم درشرایطیکه آمارها نشان می‌دهند؛ ۹۰درصد افراد در اینستاگرام یک کسبوکار را دنبال می‌کنند. درواقع، بیش از ۲۰۰میلیون کسبوکار در اینستاگرام وجود دارد و شما با پیگیری و مشاهده محتوای صفحات کسانی‌که بیشتر دوستشان دارید، از آن‌ها حمایت می‌کنید. آمارها نشان می‌دهد که میانگین پست‌های حساب کاربری تجاری اینستاگرام یک‌بار در روز است؛ یعنی شما اگرچه می‌خواهید به‌طور منظم پست بگذارید تا الگوریتم‌ها را راضی نگه دارید، اما باید دید که آیا چیزی به نام پست کردن زیاد وجود دارد؟ به گفته Hootsuite، میانگین پست‌های کاربران دارای حساب تجاری در اینستاگرام یک بار در روز است که بسیار خوب است. از هر سه‌نفری که مورد نظرسنجی قرار گرفته‌اند؛ دونفر می‌گویند که اینستاگرام تعامل با برندها را امکان‌پذیر می‌کند و به کاربر عادی امکان می‌دهد با برندهای محبوب خود از‌طریق نظرات و پیام‌های مستقیم، تعامل داشته باشد. درعینحال؛ دانستن اینکه ۸۱درصد از مردم از این پلتفرم برای کسب اطلاعات بیشتر در‌مورد محصولات و خدمات مختلف استفاده می‌کنند، باید آن را برای مشاغل جذابتر کند. اگر مردم در جست‌وجوی چیزهایی هستند که شما باید ارائه دهید، مهم است که در آنجا پستی در‌مورد کار خود داشته باشید. آمارهایی از این‌دست نشان می‌دهد که اینستاگرام واقعاً یک ابزار بازاریابی قدرتمند با روش‌های متعدد برای انتشار محتوایی‌ست که خلاقیت شما را نشان می‌دهد. این آمار یادآوری واضحی‌ست از اینکه چرا به عنوان یک بازاریاب، باید متعهد شوید که اینستاگرام را به یک عنصر اصلی در استراتژی کلی محتوای آنلاین خود تبدیل کنید. درواقع اگر مخاطبان هدف شما وقت خود را در این پلتفرم سپری می‌کنند، شما نیز باید این کار را انجام دهید. به‌این‌ترتیب عجیب نیست که امروزه افراد مختلف از طیف‌های مختلف برای حضور فعال در اینستاگرام از خود رغبت نشان می‌دهند و این جذابیت‌ها همان‌گونه که گفته شد زنانه و مردانه هم ندارد؛ اما با تمام این اوصاف نباید فراموش کرد که مردان با خیزشی تدریجی برای حضور در این فضا از زنان پیشی گرفته‌اند. آیا آمارهای سال بعد حکایت از تغییر این روند خواهد داشت؟
سروناز بهبهانی
