سایه‌آنلاین؛ ممنوعیت صادرات برنج توسط دولت «هند» در تابستان امسال، ضربه‌ای به فقیرترین اقشار جهان بود؛ اما تغییرات آب‌وهوایی و شرکت‌های سودجو، غلات را به کالایی گران‌تر و کمیاب تبدیل کرده‌اند. گزارش ۱۹ اوت ۲۰۲۳ نشریه Socialist Worker این پرسش را مطرح می‌کند که بهای این بحران را چه‌کسانی خواهد پرداخت؟
حدود ۳٫۵میلیاردنفر در تمام جهان برای وعده‌های غذایی اصلی‌شان، به برنج وابسته‌اند؛ اما ترکیبی از «تغییرات آب‌وهوایی، تخریب محیط‌زیست و نوسانات بازار آزاد»، تولید این‌محصول و متعاقباً زندگیِ افراد پرشماری را درمعرض‌خطر قرار می‌دهد. علیرغم سال‌ها افزایش برداشت، در «سنگال» محصول کافی برای مصرف همه وجود ندارد. «سنگال» مانند اکثر کشورهای آفریقایی، بیشتر برنج خود را از «هند» وارد می‌کند. اساساً غلات، پایه اصلی میلیون‌ها وعده غذایی‌ست که روزانه در آنجا خورده می‌شود؛ اما تصمیماتی که توسط صاحب مناصب عالیِ «دهلی» (پایتخت هند) گرفته می‌شود، همین امنیت غذایی محدودی را که کشورهای فقیر دارند نیز از بین می‌برد. آن‌ها قیمت برنج را در مسیری صعودی قرار داده‌اند؛ و خشک‌سالی‌های مکرر و ماهیت نامنظم و فزاینده الگوهای آب‌وهوایِ موسمی، کشت این‌محصول را در سراسر آسیا کاهش داده است؛ و بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان جهان -هند، تایلند، ویتنام- همگی به‌شدت تحت‌تأثیر قرار گرفته‌اند. درتلاش برای جلوگیری از کمبود و تورم قیمت مواد غذایی در داخل، «نارندرا مودی» (نخست‌وزیر هند) در آغاز تابستان ۲۰۲۳، صادرات همه برنج‌های غیر‌باسماتی را ممنوع کرد! درحالی‌که این‌کشور، «بزرگ‌ترین تأمین‌کننده برنج در جهان» است. باران‌های موسمی که قرار بود تا ژوئن رخ دهد، به‌تعویق افتاد و پس‌ازآن، به شمال‌شرق آسیا بسیار شدیدتر از آنچه باید، ضربه زد؛ و این‌امر باعث سیل، تخریب محصولات کشاورزی و نابودیِ زیرساخت‌ها شد. البته در شرق و جنوب، بارندگی‌ها کمترازآنچه باید، بوده و عملکرد محصولات را به کسری از نرمال کاهش داده است. به‌همین‌ترتیب، آب‌وهوای نامنظم بر شرق آسیا تأثیر می‌گذارد. پیش‌بینی‌ها هشدار می‌دهند که زمین ممکن است وارد دوره چندساله از «گرمایی استثنایی» شود که ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای و بازگشت الگوی آب‌وهوای «ال‌نینو» است. بسیاری از کشاورزان که قبلاً سالی دو نوبت محصول کشت می‌کردند، حالا فقط یک نوبت محصول می‌کارند. رؤسایِ «مجمع جهانی اقتصاد» (WEF) تخمین زده‌اند که تغییرات آب‌وهوایی ممکن است تا سال ۲۰۵۰ باعث کاهش ۱۵درصدیِ محصول برنج شود. سال‌ها کشتِ فشرده بااستفاده‌از کودها، منابع آبیِ زیرزمینی را کاسته و باعثِ شوریِ خاک؛ و متعاقباً کاهش بیشتر محصول شده است. ازسویی، سفته‌بازان و محتکرانِ کسب‌وکارهای بزرگ، درپیِ افزایش عرضه هستند و قیمت‌ها را به بالاترین سطحش در تقریباً ۱۵سال‌اخیر رسانده‌اند. جوامعِ ثروتمندترِ وابسته به برنج نظیرِ «سنگاپور»، «فیلیپین» و «اندونزی» درتلاش برای ذخیره‌سازی بوده؛ و ازسویی، فروشندگان ثانویه سعی در کسب‌درآمد ازطریق ایجاد اختلال در‌این‌بازارِ روبه‌رشد دارند. افزایش قیمت‌ها اکنون فقیرترین کشورهای در آسیا و شمال و غرب آفریقا را مجبور می‌کند مصرف برنج را کاهش دهند و به «جایگزین‌های ارزان‌تر» رو آورند؛ اما قیمت سایر کالاهای اساسی نیز درحال‌افزایش است. این‌وضعیت، با شکست «توافق غلات بین روسیه و اوکراین» بدتر نیز می‌شود که به ذخایر گندم و ذرت ضربه می‌زند. یکی از اعضایِ «مؤسسه فناوری هند بمبئی» (IITB) به‌نامِ Raghu Murtugudde می‌گوید که تأثیر اوضاع آشفته بازار آزاد، فراتر از تنها در محصولی مانند برنج احساس می‌شود. او تأکید می‌کند: «در اندونزی، ماهیگیری احتمالاً آسیب دیده؛ زیرا دامنه تأثیر ال‌نینو قوی‌ست. این‌جریان، به گوشت نیز ضربه می‌زند که به‌نوبه‌خود، تقاضا برای ذرت را افزایش می‌دهد که خوراک دام است؛ و درادامه، تولید اتانول را متأثر می‌کند و بعد، قیمت سوخت افزایش می‌یابد و بر حمل‌ونقل تأثیر می‌گذارد؛ که منجر به افزایش قیمت مثلاً انواع سبزی می‌شود». درواقع، افزایش قیمت مواد غذاییِ اصلی، موجی از تورم را بر اقشار فقیر در کلِ جهان جنوب و فراترازآن وارد می‌کند. در «پاکستان»؛ جایی‌که سیل‌های فاجعه‌بار در سال ۲۰۲۲ بسیاری از محصولات این‌کشور را از بین برد، نرخ تورم سالانه مواد غذایی در ماه می به ۴۹درصد رسید. اگرچه طبقه حاکم، کاملاً از افزایش قیمت‌ها مصون است، بسیاری از بخش‌ها نگران هستند که افزایش هزینه‌های زندگی ممکن است به شورش در خیابان‌ها منجر شود. «راه‌حل‌های» آن‌ها برای «بحران برنج» به‌جای جایگزین‌های بازار، به اصلاحاتِ فنی محدود می‌شود. «مجمع جهانی اقتصاد» نیز بین بسیاری از نهادهایی‌ست که به گونه‌های جدیدِ «برنج‌های اصلاح‌شده ژنی» امیدوارند که بتوانند برخی از فشارهای آب‌وهوایی را تاب بیاورند. هرچند، تمام این بذرهای مهندسی‌شده نیز دراختیار شرکت‌های بزرگی خواهند بود که علاقه زیادی به بالانگه‌داشتن قیمت‌ها دارند. این ایده که آن‌ها به‌نمایندگی‌از فقیرترین افراد جهان عمل خواهند کرد، «خیالی پوچ و محض» است. بحران آب‌وهوا و کشاورزی که اکنون جهان را ویران کرده است، نیاز به واکنشی بسیار اساسی‌تر دارد؛ و باید با این تفکر شروع شود که «غذا یک حق اساسیِ انسان است؛ نه کالایی برای سودبری!» گفته می‌شود که «انقلاب سبز هند» در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ در سطح جهانی به‌عنوان پیشرفتی بزرگ در علم و سیاست کشاورزی مورد‌استقبال قرار گرفت و حتی ادعا می‌شود که این‌اقدام، امنیت غذایی را برای این‌کشور تازه‌استقلال‌یافته (درآن‌روزها) به‌ارمغان آورد. افزایش بازده و تولید محصولات اصلی مانند برنج و گندم، به جلوگیری از قحطی مکرر که نشانه حکومت استعماریِ بریتانیا بود، کمک کرد؛ اما تشدید کشاورزی از‌آن‌دوره‌به‌بعد، بسیاری از اشکالِ جدید بدبختی را به‌همراه داشته است. کودها، زمین را مسموم کردند و به اکوسیستم آسیب رساندند؛ نیز اتکا به شیوه «تک‌محصولیِ نقدی»، کشاورزان را به‌ویژه در برابر بلایا، بیماری‌ها و نوسانات بازار آسیب‌پذیر کرد؛ اما بزرگ‌ترین شکست «انقلاب سبز»، برداشت‌های بی‌رویه از آب بوده؛ «هند» اینک یکی از کشورهایی‌ست که بیشترین «تنش آبی» را در جهان دارد. یک گزارش دولتی در سال ۲۰۱۹ تخمین زد: ۶۰۰میلیون هندی با «تنش آبی بالا تا شدید» مواجه‌اند. این نهاد هشدار داد که ۲۱ شهر بزرگ؛ ازجمله پایتخت (دهلی‌نو) ظرفِ چندسال‌آتی، آب زیرزمینی را تمام میکنند؛ درک این‌مسئله با ذکر این واقعیت، ساده‌تر می‌شود که بدانیم: برای تولید تنها یک‌کیلوگرم برنج، بین ۳۰۰۰لیتر تا ۵۰۰۰لیتر آب نیاز است. با گسترش تولید و غیرقابل‌اعتماد‌شدنِ باران‌های موسمی، کشاورزان مجبور شده‌اند آب زیرزمینیِ بیشتری را برای محصولات خود استخراج کنند که این به‌نوبه‌خود، باعث رسیدن به «آب شورتر» می‌شود. ترویج محصولات پر‌آب‌بر توسط «انقلاب سبز» تنها یک نتیجه دارد: کمبود آب برای انسان! تغییرات اقلیم نیز باعث «شوریِ خاک» می‌شود. دمای اقیانوس‌ها درحال‌افزایش است و آب گرم‌تر، فضای بیشتری را اشغال می‌کند. صفحات یخی و یخچال‌های طبیعی در‌حال‌ذوب‌شدن هستند و به اقیانوس‌ها می‌ریزند و حجم آب را افزایش می‌دهند. دانشمندان پیش‌بینی میکنند که سطح آب دریاها تا سال ۲۱۰۰، به‌میزانِ ۵۰سانتی‌متر افزایش خواهد یافت. این فرآیند، آب‌های شور را در امتداد خطوط ساحلی؛ از «گجرات» در غرب تا «بنگال» در شرق، پیش می‌راند. همه آنچه تا اینجا درمورد «سیاست ممنوعیت صادرات برنج توسط هند» گفتیم؛ ماجرای جدیدی نیست. درواقع، سال ۲۰۰۵ بود که «مانموهان سینگ» (نخست‌وزیر هند) و «جورج بوش» (رئیس‌جمهوری ایالات‌متحده)، توافقی را امضا کردند که راهی برای ازبین‌بردن گرسنگی معرفی شد! این تلاشِ مشترک، به شرکت‌های بیوتکنولوژی مستقر در «ایالات‌متحده» اجازه داد تا به شبکه گسترده مؤسسات تحقیقات کشاورزیِ «هند» دسترسی یافته؛ و همچنین به شرکت‌های چندملیتی «ایالات‌متحده» (ازجمله Monsanto که حدود یک‌چهارم بازار بذر جهانی را دراختیار دارد) اجازه داد تا بر رژیم حقوقی «هند» تأثیر بگذارند. در سال ۲۰۰۷، «کمیته تأیید مهندسی ژنتیک هند» اعلام کرد که غذاهای اصلاح‌شده ژنتیکی، دیگر نیازی به تأیید ندارند! قوانین جدید همچنین با جریمه‌های سنگین و مجازات‌های حبس، هرگونه تلاش برای «اطلاع‌رسانی نادرست» به مردم درمورد محصولات اصلاح‌شده ژنتیکی بدون «شواهد علمی» را مجازات می‌کند. به‌عبارتی، حدود ۷۶سال پس از استقلال «هند»، این‌اقدام به شرکت‌های غربی اجازه داد تا زنجیره غذایی این‌کشور را دوباره مستعمره کنند! یکی‌دیگر از تهدیدات برای برنج، پدیده «ال‌نینو» است. در ژوئن امسال، «اداره ملی اقیانوسی و جوی» (NOAA) اعلام کرد: یک رویداد آب‌وهوایی «ال‌نینو» یکی،دوماه‌زودتر از حد معمول رسیده است. «ال‌نینو» زمانی اعلام می‌شود که دمای اقیانوس به ۰٫۵درجه‌سانتی‌گراد بالاتر از میانگین بلندمدت برسد. نقطه مقابل «ال‌نینو» را «لانینا» می‌خوانند؛ یعنی وقتی سطح اقیانوس به‌طورمتوسط، سردتر است. این الگوهای آب‌وهوایی باعث می‌شود که دمای کلی سیاره بالا یا پایین شود. «ال‌نینو» باعث گرم‌تر و مرطوب‌شدن هوا می‌شود. «ال‌نینو» و «لانینا» رخدادهای تازه‌ای نیستند؛ آن‌ها از دهه ۱۹۰۰ مشاهده شده‌اند؛ اما پیش‌بینی می‌شود این آخرین رویداد آب‌وهوایی، دمای جهانی را به بالای ۱٫۵درجه‌سانتی‌گراد بالاتر از سطح قبل از صنعتی‌شدن برساند. چنین افزایشی می‌تواند تأثیر مخربی بر سیاره بگذارد. «سازمان جهانی هواشناسی» (WMO) عنوان کرده است: «شرایط ال‌نینو برای اولین‌بار طی هفت‌سال‌گذشته در اقیانوس آرام استوایی ایجاد شده است و زمینه را برای افزایش احتمالیِ دمای جهانی و الگوهای آب‌وهوایی مختل‌کننده فراهم می‌کند». البته همه مطمئن نیستند که ما «ال‌نینو» را تجربه می‌کنیم؛ برخی از دانشمندان و مجامع بین‌المللی درمورد اعلام آن بسیار محتاط‌اند و می‌گویند که اگر هم چنین اتفاقی آغاز شده، تازه در ابتدای راه است. رسانه‌های جریان اصلی در جهان، تمایل دارند «ال‌نینو» را به‌عنوان عاملِ منحصربه‌فرد در پشت بلایای زیست‌محیطی؛ ازجمله سیل، گرمای شدید و حتی شیوع مالاریا معرفی کنند؛ درحالی‌که باید گفت اگرچه «ال‌نینو» برخی از این‌رویدادها را هدایت می‌کند یا یک عامل ایجادگر در آن‌هاست؛ اما تنها مقصر نیست. «گراهام ماج» از «اداره هواشناسی بریتانیا» (Met Office) می‌گوید: «ال‌نینو تنها مسئول بروز دمای بالا نیست؛ اما وقتی آن‌را به گرمایش انسانی اضافه کنید، احتمالاً دمای جهانی را به یک‌سال رکورد جدید می‌رساند. ال‌نینو به‌تازگی ظهور کرده و بنابراین، آنچه ما می‌بینیم، واقعاً به‌دلیل ال‌نینو نیست. گرمای کلی تقریباً در همه‌جاست؛ به‌ویژه در اقیانوس‌ها. دلیل اینکه ما فکر می‌کنیم این‌روند ادامه پیدا می‌کند این‌است‌که همچنان گازهای گلخانه‌ای را وارد جو می‌کنیم. تازمانی‌که این‌کار را متوقف نکنیم، دما همچنان درحال‌افزایش است». دانشمندان «مؤسسه مطالعات فضایی گودارد» (GISS وابسته به ناسا) گفته‌اند که مهم‌ترین تأثیر ال‌نینو در سال آتی خواهد بود و می‌تواند منجر به «تبدیل‌شدن ۲۰۲۴ به گرم‌ترین سالِ ثبت‌شده» شود. آن‌ها درتلاش بوده‌اند تا مشخص کنند آیا ارتباط روشنی بین گرمایش جهانی و به‌ویژه «ال‌نینو» (از نوعِ شدید) هست یا نه. برخی از قوی‌ترین رویدادهای «ال‌نینو» در ۵۰سال‌گذشته رخ داده‌اند؛ دوره‌ای که انتشار سوخت‌های فسیلی افزایش یافت. سه تا از قوی‌ترینِ آن‌ها نیز در سال‌های ۱۹۸۲ تا ۱۹۸۳، ۱۹۹۷ تا ۱۹۹۸ و ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۶ به‌ثبت رسیدند. بااین‌حال، نباید گول بخوریم که این «رویداد جوی» و «تغییرات آب‌وهوایی»، مسائلی جداگانه‌اند. درواقع، دماهای گرم‌ترِ ناشی از تغییرات آب‌وهوایی، با «ال‌نینو» ترکیب می‌شود. «ال‌نینو» رویداد طبیعیِ جویِ خارج از کنترل انسان است؛ اما آن‌ها خطرناک‌تر و کشنده‌تر خواهند شد؛ زیرا سیستم ما در جهان همچنان بر استفاده از سوخت‌های فسیلی متکی‌ست.
مصطفی رفعت
